Мінездемелейтін

66
1.48-
сурет
3. 
Тоқ
есептейміз
: 
Бақылау
 
сұрақтары
 
 
1.
Электр
тізбегін
мінездемелейтін
оның
негізгі
шамаларына
анықтама
беріңіз
. 
2.
Вольт
амперлік
сипаттамасын
(
ВАС
) 
түсіндіріңіз
. 
3.
Мінсіз
көздің
, 
Э
.
Қ
.
К
көзінің
, 
тоқ
қорегі
көзінің
ВАС
-
ың
сызыңыз
. 
4.
Электр
тоғы
, 
тоқ
тығыздығы
, 
электр
əлеуетіне
жəне
кернеуге
анықтамалар
беріңіз
. 
5.
Электр
тізбегі
дегеніміз
не
жəне
ол
қандай
элементерден
тұрады
? 
6.
Электр
энергиясы
, 
электр
қуатына
анықтама
беріңіз
, 
электр
тізбектегі
электр
балансы
дегеніміз
не
? 
7.
Ом
заңын
, 
Кирхоф
заңдарын
түсіндіріңіз
. 
8.
Жалғастырып
, 
қатар
жəне
аралас
қосылған
резисторлар
тізбектеріне
Ом
заңын
жазыңыз
. 
9.
Кедергі
үшбұрышын
эквивалентті
жұлдызшаға
жəне
керісінше
айналыстыру
əдістерін
түсіндіріңіз
. 
10.
Кирхофтың
теңдеулер
əдісімен
электр
тізбегін
есептеуді
түсіндіріңіз
. 
11.
Электр
энергиясы
қорек
көздерінің
тізбектеліп
жəне
параллель
қосылған
түрлерін
түсіндіріңіз
. 
12.
Пропорционалды
шама
əдісі
дегеніміз
не
? 
13.
Контурлы
тоқтар
əдісін
түсіндіріңіз
. 
14.
Түйінді
əдісінің
ерекшелігін
түсіндіріңіз
. 
.
3
20
20 
120
5
вх
5
A
R
R
U
I
xx
ab






67
15.
Түйінді
кернеу
(
екі
түйін
) 
əдісі
дегеніміз
не
? 
16.
Эквиваленті
генератор
əдісін
түсіңдіріңіз
. 
17.
Активті
жəне
пассивті
екіұштықтар
дегеніміз
не
? 
18.
Өтем
теоремасын
айтыңыз
. 
19.
Синусойдалды
ЭҚК
-
ны
қалай
алады
? (
пайда
болады
) 
20.
Синхронды
генератордың
қандай
элементтерден
тұратынын
айтыныз
жəне
ол
қалай
жұмыс
істейді
? 
21.
Тоқтың
, 
кернеудің
ЭҚК
-
тін
лездік
, 
əсерлік
жəне
амплитуда
мəндері
деп
нені
түсінеді
? 
22.
R, L 
жəне
R, C 
тізбектердің
лездік
, 
векторлар
жəне
энергиялар
диаграммаларын
сызыңыз
? 
23.
Синусоидалды
тоқтың
тармақталмаған
R, L, 
С
тізбегіне
Ом
заңың
лездік
түрде
жазыңыз
жəне
вектор
диаграммасын
сызыңыз
. 
24.
Синусоидалды
тоқ
, 
тізбегін
есептеудің
кешенді
əдісін
түсіндіріңіз
. 
25.
Кешенді
түрдегі
Ом
жəне
Кирхоф
заңдарын
жазыңыз
. 
26.
Кешенді
түрдегі
қуаттар
жəне
оларды
өлшеу
. 
27.
Кешенді
əдіспен
синусоидалды
тоқ
тізбектерін
қалай
есептейді
? 
28.
Активті
, 
реактивті
кедергілердің
аралас
қосылған
тізбектеріне
жалпы
кедергінің
формуласын
жазыңыз
. 
29.
Айналмалы
тоқ
электр
тізбегіндегі
кернеу
резонансы
дегеніміз
не
, 
оның
ерекшеліктеріне
тоқталыныз
. 
30.
Айнымалы
тоқ
электр
тізбегіндегі
тоқ
резонансы
дегеніміз
не
? 
31.
Синусоидалды
электр
тоқ
тізбегінде
қуат
коэффиценттін
қалай
жоғарлатады
? 
32.
Өзара
индуктивті
электр
тізбегін
қалай
есептейді
? 
33.
Ауа
трансформатырын
түсіндіріңіз
. 
34.
Т
жəне
П
тəрізді
төрт
-
ұшты
алмастыру
сұлбалары
; 
олардың
теңдеулері
. 
35.
Т
тəрізді
төрт
ұшты
алмастыру
сұлбасындағы
А
, 
В
, 
С
, D- 
коэффиценттерін
аналитиқалық
түрде
табу
керек
. 
36.
Т
тəрізді
төртұшты
алмастыру
сұлбасындағы
А
, 
В
, 
С
, D-
коэффиценттерін
эксперименталды
түрде
табу
керек
. 
 
 
 

68
ІІ
 
ТАРАУ
 
 
2. 
Сызықты
 
электр
 
тізбегіндегі
 
синусоидалды
 
тоқ
 
 
2.1 
Жалпы
 
мəлімет
 
 
Іс
жүзінде
электротехника
негізгі
мəніне
айнымалы
тоқ
жатады
. 
Қазіргі
кезде
барлық
электр
энергия
айнымалы
тоқ
түрінде
өндіріледі
. 
Ол
оның
өндіру
жəне
тарату
артықшылығымен
түсіндіріледі
. 
Айнымалы
тоқты
тұрақты
тоқпен
салыстырғанда
негізгі
артықшылығы
– 
оңай
жəне
энергияны
таратқанда
кернеуді
аз
шығынмен
өзгертеді
. 
Айнымалы
тоқ
генераторы
жəне
қозғалтқышы
, 
тұрақты
тоқ
машиналарымен
салыстырғанда
құрылысы
жағынан
қарапайым
жəне
сенімді
. 
2.1.1. 
Синусоидалды
 
тоқ
 
пен
 
кернеудің

амплитудасы
 
жəне
 
фазасы
 
 
Қазіргі
техникаларда
айнымалы
тоқтың
неше
түрлі
формалары
кеңінен
пайдаланылады
: 
синусоидалды
, 
тікбұрышты
, 
үш
бұрышты
т
.
б
. (2.1-
сурет
). 
Тоқтың
кез
келген
уақыттағы
мəні
лездік
мəні
деп
аталады
. 
Тоқтың
, 
ЭҚК
-
ның
кернеудің
, 
лездік
мəндері
і
, u, 
е
əріптерімен
белгіленеді
. 
Тоқтың
лездік
мəні
теңаралық
уақытта
қайталанса
, 
периодты
деп
аталады
, 
ал
толық
бір
тербеліс
жасауға
кететін
уақыты
- 
уақыт
периоды
деп
аталады
. 
Егерде
лездік
тоқтың
қисығы
синусоида
түрінде
болса
, 
тоқ
синусоидалды
 
деп
аталады
. 
Егерде
қисық
синусоидтан
өзгеше
болса
, 
тоқ
синусоидалды
емес
деп
аталады
. 
Айнымалы
тоқтың
электр
тізбегіндегі
синусоидалды
формасы
жиі
қолданылады
, 
себебі
, 
тоқтардың
барлық
кернеулігі
мен
жиілігін
синусоидалды
уақыты
– 
уақыт
функциясы
болады
. 
Айнымалы
тоқ
генераторларынан
уақыты
синус
заңымен
өзгеретін
ЭҚК
алуға
тырысады
. 
Тек
осылай
электр
қондырғылардың
тиімді
жұмыс
жасауын
қамтамасыз
етуге
болады
. 

69
Барлық
синусоидалды
уақыт
функциясы
(
мысалы
тоқ
) 
бір
түрде
жазылады
: 
i= I
m
sin
(2.1) 
(2.1-
сурет
) 
і
 
– 
тоқтың
лездік
мəні
; 
І
m
– 
тоқтың
жоғарғы
(
амплитудалық
) 
мəні
(2.2-
сурет
); 
ω
 
– 
бұрыштық
жиілік
мəні
; 
Ψ
– 
бастапқы
фаза
; 
2.2-
сурет
(
ω
t+
ψ
) 
синус
аргументі
фаза
деп
аталады
. 
ψ
бұрыш
фазаға
тең
, 
бастапқы
уақытта
t=0
сондықтан
оны
бастапқы
фаза
деп
атайды
. 
Фаза
уақыт
өткен
сайын
өседі
(2.2-
сурет
) 2
π
-
дейін
өскесін
, 
тоқтың
барлық
өзгеру
циклі
қайталанады
. 
Ағым
мезгілі

70
Т
болғанда
, 
фаза
2
π
-
ға
дейін
өседі
. 
Сондықтан
2
π
/
Т
фазаның
өзгеру
жылдамдығын
көрсеткендіктен
, 
ол
бұрыштық
жиілік
деп
аталады
.
(2.2) 
f= -;
жиілік
, 
Гц
 
Стандартты
жиілік
=50 
Гц
 
тең
болса
, 
бұрышты
жиілік
Синусоидалды
функция
аргументіден
-
уақыт
t
немесе
ω
t 
бұрышы
айтады
. 
Сондықтан
, 
u 
жəне
і
 
лездік
мəндерін
табу
үшін
олардың
параметрларын
табу
керек
, 
олар
: 
амплитуда
, 
бұрыштық
жиілік
жəне
бастапқы
фаза
. 
Қазіргі
техникаларда
айнымалы
тоқ
жиілігі
, 
жиіліктің
мыңдаған
бөлігінен
милиард
Герцке
дейін
кең
қолданылады
. 
Біздің
елдің
электроэнергетикасында
жəне
Еуропада
стандартты
жиілік
50 
Гц
, 
АҚШ
-
та
-60 
Гц
. 
2.1.2. 
Синусоидалды
 
ЭҚК
 
алу
 
 
Қазіргі
заман
техникасында
синусоидалды
ЭҚК
-
ны
түрлі
əдістермен
алады
, 
электр
машиналарда
немесе
электронды
генераторларда
, 
тағыда
басқа
құрылғыларда
. 
Көрнекті
үлгі
, 
айналатын
магнит
өрісінде
жақтаудың
электромагниттік
индукциясы
арқылы
ЭҚК
əсер
ету
(2.3-
сурет
). 
Жақтаудың
ағымдық
ілінісуі
мынадай
формуламен
аңықталады
: 
t
wBs
a
wBs
w
cos
cos






(2.3) 
2.3-
сурет
 
1
-
;
2
/
2
с
с
рад
f
T








f
1
,
314
50
2




c



71
Электромагнит
индукция
заңы
бойынша
жақтауда
ЭҚК
пайда
болады
. 
t
E
t
wBs
dt
d
e
m
sin
=
sin







(2.4) 
2.4-
сурет
Яғни
, 
ЭҚК
синусоида
заңымен
өзгереді
. 
Қаралған
ЭҚК
алу
əдісі
техникада
қолданылмайтын
көрнекті
ескі
құрал
болып
келеді
, 
сондықтан
үлкен
ауа
аралығында
күшті
біркелкі
магнитті
өріс
алу
экономика
жағынан
тиімсіз
. 
Өндірісте
синусоидалды
ЭҚК
алу
үшін
электр
машиналар
- 
синхронды
генераторлар
қолданылады
. 
Айнымалы
тоқ
генераторы
екі
бөліктен
тұрады
: 
қозғалмайтын
статор
1 
жəне
айнымалы
ротор
2 (2.4-
сурет
). 
Роторда
полюстер
орналасқан
, 
яғни
электр
магниттер
, 
олардың
орамалары
тұрақты
тоқ
көзімен
қоректенеді
жəне
уақытында
тұрақты
магнитті
үздіксіз
қоздырғыш
жасайды
, 
статор
арқылы
тұйықталады
статорда
негізгі
орамалар
орналасқан
онда
айнымалы
ЭҚК
туады
. 
Роторда
бір
немесе
бір
неше
полюстер
болуы
мүмкін
(2.4-
сурет
. 2
р
=4) 
Ротор
орамаларына
тоқ
арнайы
қоздырғыштың
щетка
жəне
сақинасы
арқылы
беріледі
. 
Статор
фазасындағы
əр
орамалар
шиыршығында
ротор
айналғанда

72
электромагнит
заңы
, 
оң
қол
ережесі
бойынша
статор
орамдарында
ЭҚК
бағытталады
: 
, (2.5) 
мұнда
: 
В
 - 
сым
астындағы
магнитті
индукция
өрісі