Н. Дауенов ДӘСТҮрлі қазақ этнографиясы
Шәугім- бүйірлі келген, шүмекті, шай қайнататын ыдыс. Шөген
жүктеу/скачать 1,96 Mb.
|
574 artikhbaev j.o. sabdanbekova a.a. elemesov a.kh. dauenov e.n. dasturli khazakh etnografiyasi
9 с 4саб, 574 artikhbaev j.o. sabdanbekova a.a. elemesov a.kh. dauenov e.n. dasturli khazakh etnografiyasi, ессе Айгерім, Сыйынар ем ана деген тәңірге
| Шәугім- бүйірлі келген, шүмекті, шай қайнататын ыдыс.
Шөген- бүйірлі келген, аузы дөңгелек, ас пісіретін шағындау шойын ыдыс. Қазақстанның барлық өңірінде ағаштан әр түрлі күбілер жасалады. Негізінен, күбі жасаудың екі түрі болған. Бір жерде, яғни қайың мол өсетін өңірде тұтас қайың кесіндісінің өзегін ұңғып, кеңейту арқылы жасалса, енді екінші бір жерде әр түрлі ағаштардан дайындалған бірнеше бөлек жіңішке тақтайшалардың темір құрсаулармен біріктірілуі арқылы жасалады. Қымызға арналған күбілер әдетте аласалау және жуандау келеді. Оның да сыртына ою-өрнектер жүргізіледі. Мұндай күбінің бір тамаша үлгісін Ақтөбе өлкетану музейінде сақталынған. Оның түп жағынан ағаштың өзінен үш қысқа аяқ, қақпағы орнықты болу үшін жоғарғы шетінен үш құлақ шығарылған. Мұның биіктігі — 80, диаметрі — 30 сантиметр. Күбі сыртындағы оюлар жасыл фонда қызыл бояумен боялған. Ағаш күбілердің қандайы болсын, түп жағы жуандау келеді де, жоғарлаған сайын жіңішкере береді. Тұтас қайың кесіндісінен ағаш қақпақпен жабылатын шағын шынықап, аяқ қаптар да жасалды. Ертеректе бұлар көшіп-қону кезінде ыдыс-аяқтың сынбауын қамтамасыз ететін болған. Шынықап, аяқ қаптардың ою-өрнек жүргізілген түрлері де жиі ұшырасады. Әр түрлі ағаштардан күнделікті үй шаруасына арналған шүмекті және шүмексіз шелектер жасалады. Кейде мұндай шелектердің түбі бөлек салынса, енді бірде ағаш кесіңдісінің өзінен түп қалдырады. Көбінесе шелектің түп жағы мен аузына темірден құрсау салынады. Әсіресе, шелек түбі бөлек тақтайдан орнатылса, темір құрсау міндетті түрде қажет. Қазақ ұсталары тұтас ағаш кесіндісінен ішін үңгіп к е л і жасайды. Келі-келсап жасау үшін, көбінесе, жөпшендіге жарыла қоймайтын қайың ағашын қолданады. Келі-келсап Қазақстанның барлық аудандарында біркелкі болып жасалғанынады. Тек Ертіс бойындағы елдер келісі биіктеу келеді. Сол сияқты, республикамыздың оңтүстік өңірінде құрама келілер жиі кездеседі. Мұның сыры: тұтас ағаш бұл өңірде бола бермейді. Сондықтан, екі не үш ағаш кесіндісін қиюластырып, түйе терісімен тартып, қаптап тастайды. Октябрь революциясына (Қазан төңкерісіне – құраст.) дейін ағаштан қант шағуға арналған шағын қол тоқпақтар мен саба піспегі көбірек жасалатынды. Қол тоқпақ тұтас, ал саба піспегінің жоғарғы жағы нақыштала оюланады. Күмістелген не сүйектелгендері де, түрлі түсті бояулармен өрнектелгені де бар. Өкінішке орай, бұл күндері аталмыш бұйымдар өте сирек. Жалпы, «Ел іші — өнер кеніші» деген сөз тегін айтылмаған. Небір ағаштан түйін түйген шеберлер халық қазынасына айналған ғажайып өнер туындыларын жасай білумен бірге, домбыра, қобыз тартып, талантымен тамсандырған ісмерлер аз болмаған. Күмбірлетіп күй төккен, әуелетіп ән салған шеберлер қолынан шыққан музыкалық аспаптар да сөйлеп тұрса керек. Тегінде, музыкалық аспап жасауға жарайтын ағаш түрін таңдау, оларды дұрыстап кептіріп, жақсы дыбыс шығаратындай етіп шауып, мұқият өңдеу көрінген ағаш ұстасының қолынан келмейді, оған қол шеберлігіне қоса сол аспаптардың аздап болса да табиғатын, ерекшелігін білетіндей қабілет те керек.
жүктеу/скачать 1,96 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|