Сыр бойындағы күйшілік өнер

Көне заманның наным-сенімдер бөлімінің алғашқы діни наным-сенімдер туралы біз негізінен С. Әмірғазиннің «Дін және жауапкершілік» атты монографиясына арқа сүйедік.

"Аспан рухы", "Жер-су рухы", "Таудың рухы" т.б. Л. П. Потаповтың анықтамасынша, "оларға табыну рулық меншікпен, кәсіптік құдіретпен бірігіп кеткен" /Потапов Л. П. Алтайдағы тауға табыну әулиелігі. Советтік этнография. – Москва. 1969. –35 б/. Мұнда таулардың, өзен мен көлдердің киелі Аруағын қастерлеу емес, сол таудың, өзен мен көлдің өзін қастерлеп құдірет тұту, яғни, біз бұл арада табиғаттың рух-бейнесін емес, өзін тіріге санап қастерлеу ісін кереміз. Бұл анимистикалық дүниетанымның ең бір көне түрі -анимизм деп аталады (Штернберг). Жалпы анимизмнің қазіргі кездердегі барлық діни жүйелерге өзек болғандығы және жай ғана құбылыстан күрделі құбылысқа қарай өрлей дамығаны ғылымда мәлім жайт.

Фетиштік ырымның бірі - кәрі жілік, оны күндіз малшының түнде күзетшінің қызметін атқарады деген сенімнен туған. Жас нәрестенің бесігіне әр түрлі: үкінің қауырсынын, қасқырдың, арыстанның т.б. жыртқыш аңдардың терісін тағады. Бұл ырымның мақсаты баланы әр түрлі "жын-шайтандардан" сақтайды деген сенімге саяды.

Қазақ даласының қай түкпіріне барсаңыз да "әулие" саналатын мазарларды көреміз. Бұл кейбір зерттеушілердің пікірінше фетиштік сенімнің мұсылман дінінің келуімен байланысты өзгерген түрі болуы мүмкін.

Дүниежүзінің барша халықтарында талисман, амулет аталынып жүрген "көз тию", "тіл тиюден" сақтайтын түрін қазақтарда тұмар деп атаған. Мұнда "қырғыз немесе қырғыз әйелі өзімен бірге үш бұрышты өзін сақтайтын аяттар жазылған тұмар тағады. Ол адамды бақытсыздықтан сақтайды деп сенеді" (Левшин). деген пікір орынды.

Көшпелі әлемнің қарғыс таңбасы - тайпалық ыдыраушылық екені тарихтан белгілі. Жайылым-қонысқа байланысты жан-жалдар, барымта - мал айдап кету, қыз алып қашу, қанды кек тәрізді ұдайы болып жататын жайсыз әрекеттер, бөлшектенудің де зардабы аз болған жоқ. Тіпті трайболистік көзқарастардың зәрі әлі күнге дейін толығымен жойылып бітпегенін еске алсақ, ұлттық тұтастығымызды нығайту барысында бұл мәселенің қаншалықты азаматтық жауапкершілікті талап ететінін бажайлау қиын емес. Сол кезеңдерде мұндай жағдайларда қатаң тәртіпті сақтап отыру қажет болды. Бұл үшін жалпы мемлекеттік, тайпалы билікпен қоса халықтың нанымдық-сенімдік дүниетанымы да саяси жауапкершілікті бағыттап отыруға мүмкіндік бергені сөзсіз.

Ауыл түрғындары арасында әруақтарга, тірілер мен өлілер арасында жүмбақ байланыстар бар екеніне сенім күшеймесе, кеміген жоқ. Мәселен, Үлкен Қаратал ауылында жыл құрғатпай өмірден озған туыстарына арнап қатым-қат оқу дәстүрге айналган.

Мұндағы әр отбасында о дүниелік барлық ағайын-туыстарының тізімдері жазылған. Қатымға барлық туыстар, көршілер, молда шақырылады. Олар үйге кіре берісте: «Түсірген қатпым сауапты болсын», «қатым сауапты болсын, құдай қабылдасын» деген тілектер білдіреді. Қарттар мен құрметті меймандар таңдалган бөлмедегі қадірлі дастарқан басында, қалған ер азаматтар мен әйелдер жеке бөлмелерде (немесе бөлек дастарқан басында), жастар ас үйінде жайғасады. Көбінесе қысқы соғым басы әкелініп, мол дастарқан жасалады. Әдетте меймандарға алдымен тәтті тағамдары бар шәй, сонан соң басты ас (ет, палау), бұдан кейін тағы да шәй ұсынылады. Әр ас алдында молда құран оқиды. Басты асқа келгенде даусы ашық та үнді туыстардың бірі тізімдегі өмірден озган ағайындардың есімдерін оқып шыгады. Жиналғандар бас киімдерін шешпеуі тиіс.

Бізбен әңгімелескен Күршім ауданында тұратын келіншек жыл сайын туыстарымен бірге қатым-қат (арасында әжесі де болған) оқытып келген. Ол тұрмысқа шығып, Үлкен Қараталға қоныс аударғаннан кейін әжесін еске алуын қояды. Содан болар әжесі түн құрғатпай оның түсіне кіреді. Бірде келіншек Күршімдегі туыстарына қонаққа барғанда түсі жайлы анасын хабардар етеді. Анасы одан: «Сен әжеңді еске алып Құран оқыдың ба?» - деп сұрайды. Осы келіншектің туыстарының біріне де түсінде атасы кіріп: «Мен жаурадым, аяғымды жапшы», - деп өтініпті. Қазақтардың дағдысы бойынша өмірден озган адам үшін бір жыл ішінде қабір үсті құрылыстары тұрғызылуы керек. Ал жоғарыда сөз болған ақсақалдың бейітінде әлдеқандай себептермен күмбез орнатылмапты. Осы оқигадан кейін оның артында қалған туыстары дереу мазар тұргызады.

Әруақтарга сену күні бүгінге дейін бүкіл Қазақстанда терең етек жайган. Мәселен, славяндармен салыстырғанда қазақтардың зираты үрей, қорқыныш тудыратындай мәнде емес. Айталық, қараталдықтардың баяндауынша, егер жолда боран соқса, таяу арадагы бейіттердің басына барып, Құран оқыса, әруақтар қолдап аман қалады деген сенім бар.

Қазақтар үшін әруақтарга сенімді (исламга дейінгі ата-бабалар рухын құрметтеу) исламның қасиетті кітабымен ұштастыру жөн және бұл назар аударарлық жәйт болса керек. Халықтық, исламга дейінгі және нормативтік ислам бастау болган мүндай рухани синкретизм қазіргі қазақ азаматының рухани мәдениеті мен тұрмысының құрылымына елеулі ықпал етеді. Аруаққа сиыну, аруақты қастерлеу - қазақ үшін имандылық жолы, бұл дегеніміз жауапкершіліктің басты моральдық-этикалық құрылымының бірі. Неғұрлым тереңнен тамыр алатын құндылықтық қазыналарымызға сенетін болсақ, болашақта ұлттың нақтылығы мен өміршеңдігі соғұрлым анық көрініс беретін болады. Халқымыздың көшпенді руханияты, оның өзіндік менталитеті тек жеке пәндердің үлесіне ғана тиісті емес, қюғамдық жаңа қатынастарға да қажетті дүние. Ол дегеніміз -азаматтық, қоғамдық және галамдық жауапкершілікке бастайтын мәнді әрекеттердің бастауы деген сөз.

Аспанға құдіретті күшті Құдай тұрғысынан мұқият жасалынған талдау мен көшіп-қону бағытын анықтаудағы басты нысана ретінде қарастырылуы өзінің дүниетанымдық түрғыдағы Тәңіріне табынуына ықпал етті. Бұдан шығар тұжырым «нақты аспан объектісімен оның тірі дүниенің рухани символы ретінде уағыздалуы арасында сәйкестік бар» (Орынбеков).

Тәңірілік дін - ғылымда түбегейлі зерттеліп, тарихи тамырлары мен адам қоғамындағы орны жете анықтала қоймаған үлкен сала. Тәңірілік дінінің бізге әзірге белгілі өзекті нормалары зороастризммен үндес жатыр. Олар:

1) Көкте құдіретті жаратушының барлығына шек келтірмеу;

2) Ата-бабалар қалыптастырған дәстүрлі өсиеттерді бұлжытпай орындау;

3) Жас ұрпақты дәстүрлі өмір салтына, ата-бабалар қалыптастырған тұрмыстық қалыптарға бейімдеп тәрбиелеу. Бұл қағидалардың кез келген діни сананың дүниетанымында, моральдық-этикалық нормаларына негіз екендігі ақиқат шындық. Сонымен бірге, "олар көзге керінбейтін және көрінетіннің бәрін жаратушы деп ездері мойындайтын бір Құдайға ғана иланады, оны осы дүниедегі шаттықтармен бірге азаптарды жолдаушы деп біледі. Бірақ сол өз құдайын намаз оқып, дұға қылып құрметтемейді" (Плано Карпини... ) деген пікір де көңіл аудара қарауды талап етеді.

Қандай діннің болмасын ақиқат шындық саналатын қағидасы мен түпкі мақсаты, арқау ететін философиялық, имандылық, эстетикалық ілімдері болатыны белгілі. Әлемдік діндердің барлығына тән бұл жүйе Тәңірілік дінінде де бар. Мәселен, буддизм "4 ақиқатты" сыйлауға, христиандық "3 түрлі кейіптегі жалғыз құдайды", мұсылмандық "Алладан басқа құдай жоқтығын, Мұхаммед оның пайғамбары" екендігін мойындауға негізделсе, Тәңірі діні аспанды - Ата, жерді - Ана деп тануға негізделген. Әлемдік діндердің түпкі мақсаты - адамды "о дүниеде" көретін азаптан қорғау, құтқару болса, Тәңірілік дінінің түпкі мақсаты осы дүниеге лайықты ғұмыр кешуге баулу болып табылады. Осы орайда, діннің діннен айырмашылығын, өзіндік сипатын, қалыптасқан қағидаларын "сол дінді өмірге әкелген халықтың дүниетанымынан, тұрмысынан, мінез-құлқынан, салт-дәстүр мен енерінен іздеген дұрыс" (Қараманұлы) деген пікірмен толық келісеміз. Өйткені, бұның бәрі азаматтық жауапкершілікті адам бойына жастайынан сіңірудің ең басты әлеуметтік құралы емес пе.

Негізінен Тәңірілік терең мәнді Аспан ғана емес; қазақ халқының алғашқы діни сенімдерін туғызған діни бастау да болды. Жер мен Су адамдар үшін дүниенің ортасында тұрған табыну заттары болды. Тәңір мен Жер-Судың өзара берік байланысы шын мәніндегі езара қарым-қатынас женіндегі пайымды ойға жетелейді. Жер Тәңірінің кіндігі арқылы жермен байланысқан. Тәңірі құдайдың қасиеттері бар Кек аспан деп білген, оған құлшылық еткен. Араб географы Әл-Максидидің айтуынша: "Бір Тәңірі дегені бір Құдай деген ұғым білдіреді. Кейбіреулері Тәңір деп аспанның кекшілдігін айтады, басқалары Тәңірді аспан ретінде түсінеді" дейді (История Казахской ССР.). Жер-Су атты құдайдың қастерленуі қоршаған орта мен әлеуметтік-саяси жағдайларға орай өзімнің және езгенің жері деп белуге мәжбүр болды. Жақсы жерді өзінің этникалық тобының жеріне саюы осы табиғи түйсінуді құдайландыруды қажет етті. Яғни, рухани жауапкершілікті арттырудын ідеологиясын тапты. Өзінің ата-бабаларының өмір сүрген жері, осы қасиетті жердің бетімен ағып жатқан су заңды түрде сыйынып, мінажат ететін құбылысқа айналды. Сол дәстүрлердің қалдықтары осы уақытқа дейін сақталған. Жоғары құдай ретінде Тәңірі —аспан әке, Жер-Судың - ана арасындағы байланысы ер адам мен әйелдің арасындағы байланыс түрінде қарастырылды (Конфуциандықтағы Янь - ер, Инь - әйелдік бастама сияқты). Өйткені өсіргеніңнің өнімді болуы, астықтың бітік шығуы, баққан малдың көп өсім беруі сол Жер - ананың берекеттілігінде еді. Бұған дәлел - Наурыз мейрамы, тасаттық беру т.б. дәстүрлер.

Түркі халықтарының бұл түсінігінің негізінде объективті шындық жатқандығын бүгінгі заманғы ғылым да дәлелдеп отыр. Қырғызстан азаматы, ғалым философ Өмұралиев Чоюн өзінің "Теңирчилик" (Улуттук философиянын уңгусына чалғын) атты еңбегінде тәңіршілік сенімінің көшпенділердің жай сенім күйі емес, кешпенділер өркениетінің негізін қалаған рухани-мәдени және экономикалық-саяси ілім ретінде дәлелдеп шыққан (Өмұралиев). Сол сияқты Қазақстандық ғалым А.Ю. Никонов езінің "Алтун Битиг. Тенгрианство" (мифы древних тюрков сохраненные устным и письменным преданием тюркских народов мира) (Никонов) тәңірілік дінінің символдық негіздемелерінен бастап діни қағидаларының осы уақытқа дейін жеткен тағылымдарын суреттеп берді. Яғни, діни сенімдерге байланысты олардың саналылықтан гөрі бейсаналылық деңгейде де дами беретінін еске алсақ қазіргі заманда осы діни сенімдік қалыптың қайта жанданып, емірімізге нәр берері анық.

Адамның тіршілік етуіне қажетті табиғи жағдайлардың Тәңірден, яғни, көкке тәуелді болатыны, белгілі бір этностың қоғамдастығының баянды болуы да сол аспанның "мейірімді ықыласына" тікелей байланысты екен. Тайпаларды біртұтас халыққа айналдыратын қасиетті "пассионарность" (Гумилев) екендігіне дәлелдемелер де баршылық. Ал, "пассионарлықты" географиялық ортаның қасиеті, яки "табиғи жауапкершіліктің негізі" деп қарастырсақ, Тәңіріліктің Құдайы және адами жауапкершілікке қатыстылығы өз-өзінен туындайтын мәселе. Бұдан Тәңірге табынған халқымыздың түсінігі ғылыми қисынға жақын келетін әмбебапты дүниетаным екеніне сенуімізге негіз бар Сөйтіп, ұлттық дүниетанымнан өрбіген Тәңіріліктің негізінен табиғатты ардақтау салты,. адамды немесе ата-бабаны құрметтеу салты құралады.

Ал, табиғатты қастерлеу ғұрпы - объективті барлық, болмыс сырын түйсініп, ой-өрісін кеңейтуге, өскен орта мен тіршілік аясын (жағрапиялық ортаны) ардақ тұтуға үндейді. Осындай салттардан өріс алған Тәңірлік дін адамның абстракциясынан туған о дүниедегі өмір идеяларын емес, осы дүниедегі тұрмыс философиясын қоса меңгеруге баулыған. Өмірдегі рухың ешпей кейінгілерге өнеге болуың үшін тынымсыз әрекет етіп, нақтылы нәтижеге жету шарт. Яғни жауапкершіліктің міндетті қалпы қалыптастырылған. Бұл - Тәңірлік тұрғысынан шын мәнінде мағыналы өмір сүру мүддесінен туындаған барлық формасының реалистік тұрғысы.

Тәңіршілдік ерекшеліктерін бөліп керсетуге болады: '

1) тәңірілік дінін халықтың нақтылы дүниетанымынан туындаған, табиғатқа табыну және сыйыну салтынан өрбіген, евразиялық кеңістікте өркениеттік дәрежеге жеткен, ұлттық дін деп санауға негіздер бар;

2) тәңірі - діни түсінікке орай барлық әлемді жаратқан бейтарап құдіретті күш. Адамның күнделікті тіршілік ағымына араласпайды. Бірақ, әрбір құбылысқа қатысты реттеуші рухани бастаулары бар;

4) өзіндік мерекелері: наурыз-жыл айналымындағы уақыттық кеңістіктің теңелу кезеңі; сабантой, соғым басы; киелі құстарды құрметтеуі - аққу, қарлығаш, көгершін; сыйлы күн-сәрсенбі тәрізді ырымдары бар;

5) көк Тәңірінің тағылымдарын жеткізген пайғамбарлар мен періштелер, әмір етілген жазбаша ережелер, "күнә", "тозақ", "жұмақ", "тазартқыш" жөніндегі қағидалары жоқ;

6) құлшылық ету рәсімдерін ұйымдастыратын арнаулы орын болған емес. Өйткені Көк Тәңірі әркімнің жүрегінде, адами ниетінде болуға тиісті;

7) діни уағыздаушылық, беріле дәнігу де жоқ. Өйткені, Тәңірі жер шарын мекендеген халықтардың бәріне ортақ деген қағиданы ұстанады. Тек аңыз бойынша жерді мекендеуші 74 халықтың 4-еуіне ғана бақсылық, шамандық ықыласқа ие болғандықтан өзіндік сенімге рұқсат берілген;

8) адамның қасиеті кемелденген ойы мен адами жауапкершілігіне қарай бағаланады;

Алақандағы сұқ саусақ пен бас бармақтың арасынан басталған сызық бас бармақты бөктерлей, доғалана тартылып барып білезік тұсқа, яғни қол мен білектің қосылар тұсына тіреледі. Бұл Венера сызығы - яғни Венера сызығы адамның тууы мен өлуіне жауап береді. Демек, адамның ұзақ өмір сүруіне куш-қуатты Гессер жұлдызы береді екен. Сұқ саусақты Юпитер басқарады. Астрологияда Юпитер 12 жылда жаңарып отырады. Яғни Юпитер мүшел жасқа жауап береді. Әрбір мүшел өткен соң, қазақтар Тәңірге құдайы атап, тағы да жас сұрайды. Мұндай салт-дәстүр қазақтан басқа ешбір халықта жоқ, Ал үшінші саусақ - ортан Теректі Сатурн басқарады. Бұл саусақта адамның тағдыры жазылған екен. Яғни Тәңірінің жазуы осы саусақта болғаны ғой. Ал жүрек қағысы, қан тамырларына Нептун жауап береді дейді, осы Нептун басқаратын төртінші саусақты - шылдыр шүмек деп атаған. Сылдырлап ағып жатқан таза судың дыбысы, шүмек - су жүретін жол.

Адам өміріндегі табиғаттың төрт күші: су, от, жер, дуаны қолдағы саусақтарға жұлдыздар арқылы орналастыра білген. Бесінші - кішкентай бөбекке (шынашаққа) адам баласының не нәрсеге қабілетті екеніне Марс жауап береді дейді. Яғни тәрбиені сәбидің жас кезінен бастау керек. Және де оның қабілетін дұрыс ажырата білу қажет. Адам өз алақанындағы ғарыштың құпия сырын ашып, өз өмірінде салт-дәстүрге айналдырып пайдаланып отырған" (Сәрсенбина). Сөйтіп Тәңірілікке қатысты астрологиялық таным негізінде адамның сана-сезімі мен салт дәстүрі тұрған. Яғни, жауапкершілік сезімін дүниетанымдық жолмен сара жолға қоя білген.

Түркі тарихын зерттеуші Мурад Аджидің дәлелі бойынша Тәңіріне деген сенімді бұл кеңістікке Эрке хан 78 жылы әкеліпті. Түркілер Тәңірінің ұлын Гессер (от) деп білген. Оны өздерінің ең бірінші пайғамбары деп таныған екен. Түркілердің отты құдірет тұтып, отқа сыйынатыны да, адам бақи дүниеден қайтқаннан кейін қырық күнге дейін сол үйдің ішіне шырақ жағатынын, от жағып түтін түтететіні де осы иланымға байланысты болуы керек. Сонымен бірге әлі күнге дейін ашуланған адамның "Кесір атсын", "От атсын"деп қарғануы да осы түсінікте құдіретті бір күштің барлығына сенуі.