Научно-методический журнал Серия: Естественно-технические науки. Социальные и экономические науки. Филологические науки
жүктеу/скачать 4,81 Mb. Pdf көрінісі
|
2-сан 2023 (1-серия)
| Таянч сўзлар:
достон, образ, типология, адабий алоқа, сюжет, мотив, қаҳромонлик жир, версия, вариант. Ключевые слова: эпос, образ, типология, литературное повествование, сюжет, мотив, богатырское пение, версия, вариант. Key words: epic, image, typology, literary narrative, plot, motif, heroic song, version, variant. Түркий халықлардың аўыз əдебияты бир-бирине соншелли жақын, уқсас болыўы, айырым ўақытларда бирнеше елге ортақ шығармалардың ушырасыўы – бул халықлардың арғы тарийхый тегиниң бирлигинде көзге тасланады [1]. Соның менен бирге ҳəр бир халықтың батырлық жырына тəн өз формасы, бояўы бар. Атап айтқанда, ҳəр бир жырдың бирнеше нусқалары ушырасады. Батырлық жыр–халықтың өткен өмириниң жанлы көриниси. Оның күши–халық мəпин қорғай- туғын жəмийеттиң алға басыўына керекли қəсийет- лери инсан санасына, жүрегине сиңдире билиўинде. Сонлықтан да батырлар жырының жəмийетлик ҳəм тəлим-тəрбиялықəҳмийети оғада айрықша. Қарақалпақ ҳəм қазақ фольклоры қаҳарманлық дəстанларға жүдə бай. Сол дəстанлардың бири бул – «Муңлық Зарлық»дəстаны. Дəстан өзиниң тарийхый- лығы менен мазмунының тереңлиги, сюжетиниң көркемлилиги ҳəмде образлардың тартымлылығы менен басқа дəстанлар арасында өзиниң айрықша орнына ийе. «Муңлық Зарлық» дəстаны түркий халықлардың ишинде, əсиресе, қарақалпақлар менен қазақлардың тарийхый тəғдиринде тонның ишки баўындай байланыслары көп. Бул дəстан қарақалпақ ҳəм қазақ халқының, сондай–ақ көплеген түркий халықлардың ишиндеги кең танымалы ҳəм де сүйкимли эпикалық шығармаларының бири болып есапланады. Дəстан бизге көплеген əсирлерден бери келип жеткен ҳəм оның ҳəр түрли вариантлары бар. Қарақалпақ ҳəм қазақ халқындағы «Муңлық Зарлық» дəстанларын салыстыра қарайтуғын болсақ, бул еки халықтың қан жағынан туўысқанлығы, қоңсылас отырғанлығы ғана емес, миллий мақсет- муратларының ортақ болыўына да байланыслы да руўхый жақынлық сезиледи. Усыған муўапық, əсирлер бойы олардың мəдениятындағы айрықша орынды ийелеген фольклорында да ортақ типологиялық көринислер жеткиликли. Әсиресе, қарақалпақ, қазақ фольклорында ортақ сюжетлер, мотивлер көплеп ушырасады. Еки халықтың дəстанларын салыстырып үйренгенимизде, қарақалпақ ҳəм қазақ халықларының арасында онша айырмашылықлар сезилмейди. Себеби, еки халықтың тарихый келип шығыўы бир болып есапланады. Соның менен бирге қарақалпақ халқының Кəрим жыраў Нағымов жазған «Муңлық Зарлық» дəстанының вариантын, қазақ халқының «Ғашық-наме» китабындағы Жүсипбек қожаның жазған «Муңлық Зарлық» дəстанын салыстырып үйренгенимизде, Кəрим жыраў Нағымов жазған вариантында Ноғай елин басқарған Санжарханның қырық хаялы бар екенлиги айтылады. Санжархан сол ҳаялларына маған бир перзент сүйдирмедиңлер деп қырық хаялына азап бергенлиги, перзент көреалмай халқына зулымлық жасағанлығы сүўретленеди. Ноғай халқында кимде қызы болса соған үйленип перзентли болайын деген ой келип, халқында кимде қыз болса соның барлығын кеңесшилерине жыйнатып, халыққа өз ойын билдиреди. Санжарханның бул гəпин еситкен қызы бар адамлар ханның бул исине наразы болып жылайды. Хан халқының алдына келип қызы барлардан уялмастан биримлеп қызын сорайды. Санжархан кимде-ким маған қызын берсе, ол қызы маған бир ул менен, бир қызды дүньяға келтирип берсин, деп өзиниң усынысын билдиреди. Мысалы: Қырық хаялды талақ қып, Сүйикли яр қылар-ем, Не айтса да турар-ем Хызметинде болар-ем, Ықласын берген нашарға, Ықыласымды берер-ем, Сол қыз бенен қосылып , Шалқайып дəуран сүрер-ем, Әгер болса сол қыздың, Атасы, я ағасы, Мингизип алтын тағыма, Есепсиз жатқан елимниң, Бийлигин соған берер-ем. [2] Ханның гəпин халқы еситседе, бас көтерип қызын беретуғын адам табылмайды ҳəм хан өз елине деген зулымлығын,жаўызлығын усы жерде көрсетеди. Ал, қазақ халқының «Муңлық Зарлық» дəстанындаболса, Шаншар ханның алпыс хаялы болғанлығы айтылады. Бул ҳаялларының ҳеш биринен перзент көрмегенлиги ушын ол ел гезипкетеди. Мысалы: Таяқ алып қолына, Таў-тастан жаяў асады, Мазарларды аралап, Қаңғырып кетти жəҳəнге, Тəрик қылып дүньяны, Шыбын жанды қыйнады, Бир перзенттиң дəртинен, Көзиниң жасын тыймайды, Бир жерлерге келгенде, Шаршап барып жығылды, Жылап жатқан жеринде, Тилегин қудай береди. |