Нұрмұратов с нұрекеева С. С., Сағымбаев Е. Оқырмандарға ұсынылып отырылған бұл антологияның ерекшелігі «Өзін-өзі тану»
Әл-Фараби. Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары
жүктеу/скачать 6,93 Mb.
|
| Әл-Фараби. Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары.
Бейрут-Любнан: Дар-уль-ад-Дамаск, 1986. 23 - 173 б. ӘЛ-ФАРАБИ ДАНАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ 30 Адамның мәні құпия және айқынға бөлінеді. Айқынға келер болсақ, сезім арқылы қабылдайтын дене және оның мүшелері. Сезімдік қабылдағыш оны сырттан қабылдаса анатомия оның ішкі құрылымын көрсетеді. Құпиялыға келсек, ол адамның рухани күші. 31 Адамның рухани күші екі категорияға бөлінеді: бірі - іс-әрекетпен шұғылданса, екіншісі – таным. Іс-әрекет үш текті: өсімдікті, жануар және адамдық. Ал танымдық екі түрлі: жануарлық және адами. Бұл әрекеттердің бесеуі де адамның бойында бар және бұлардың көбісі ортақ. 32 Өсімдікті әрекеттің мақсаты түрді сақтау әрі оны өсіру. Оны көбейту арқылы мәңгі ету және сол текті сақтау. Мұның үстінен адамның бір күші билік етеді. Кейбір адамдар оны - рухани күш деп атайды. Жануарлы күштің мақсаты – пайдалы нәрсені тарту, бұл қалаумен байланысты және зиянды нәрсені алшақтату – бұл үреймен қатысты. Оны ашу-ыза басқарады. Адамның күштері осындай. 33 Адамдық әрекет күнделікті, өтпелі өміріміздегі мақсаттарға талпыну барысында пайдалы мен игілікті таңдап алудан тұрады. Алайда ағаттылық әділеттіктен жоғары. Бұл мақсаттарға ақыл-парасат бастайды. Ол, яғниәуелгі ақыл-парасат сау-саламат жағдайда адамдар қатынасынан жинақталған және біліммен таңбаға әшекейленген тәжірибеден құралады. Таным біліммен таңбаға ұқсайды. Мөрге бөтен балауыз сияқты. Мөр балауызды жауып, қатты көмкерген соң мөр иесінің есімін және суреттің кескіндерін мөрден ажыратып алып қалған балауыз тәрізді. Әуелде таным үшін зерттеліп жатқан нәрсеге жат. Ал таным танылған нәрсенің кейіпін зерттелген нәрседен алған сәтте онымен жаңа қатынас орнатқандай. Бұл сезім қабылдауының қабылданған нәрсенің образын алып еске тапсырғаны сияқты. Тіпті қабылданған нәрсенің өзі жоқ болған күнде де оның образы есте сақталып тұрады. 34 Жануарлық [яғни сезімдік] таным сыртқы дене мүшелер арқылы немесе ішкі қасиеттің арқасында іске асады. Сыртқы таным бес сезім мүшелері арқылы іске асады, ал ішкі таным жануарлар үшін инстинкт арқылы болмақ. 35 Сыртқы сезім мүшелерінің әрбірі қабылданған обьектен оның құдіретіне байланысты әсер алады. Егер обьект күшті болса, алған әсер ұзаққа қалады. Сол сияқты, егер көз күнге тесіліп қарап тұрса күннің бейнесі қалады, ал енді көз күннің денесінен теріс қараған уақытта көзде күннің бейнесі ұзақ сақталады. Күннің күштілігі сонша кейде ол көз қарашығының табиғатына зиян келтіреді. Құлақта осы сияқты: ол қатты дыбыстан бұрылғанда оның қатты үні құлақта ұзақ сақталады. Түйсік пен дене мәселелерінде де осы жағдай сақталады. Әсіресе бұл нәрсе сезімде қатты байқалады. Көз – қарсысында көрініп тұрған нәрсенің бейнесі суреттелетін айна. Көрініп тұрған обьект қанық түсті болмаса, онда обьект көзден таса болғанда оның бейнесі де жойылады. Құлақ – ауа толқындары екі дененің арасында тіркесетін және соғысатын шұңқыр. Сол себепті сен естисің. Сезім – мүшеде тең мөлшерде орналасқан әсер етуші күш. Сондай-ақ, ол денедегі жанасу мен болған кез-келген өзгерісті қабылдап әрекетке түсіретін күш. Түйсік пен дәмнің жағдайлары да осы сияқты. 36 Сыртқы сезім мүшелерінің соңында сезімнің арқасында қабылданған образдарды теріп отыратын торлар бар сияқты. Осылардың қатарына мидың алдыңғы қабатына тиіс бейне көрсеткіш күш жатады. Бұл күш қабылдағыш алаңынан ғайып болған немесе бұдан әрі қатысы болмаған нәрселердің сезілген формаларын бекітіп отырады. Олар қабылдағыш сферасынан кеткенімен бейне көрсеткіш күшінде қалады. Тағы бір күш болжау күші деп аталады. Бұл күштің арқасында сезім арқылы қабылдап болмайтын нәрселердің орны толысады. Мысалы: қойдың болжау күші. Қойдың сезімі қасқырдың бейнесін алғанда, қойдың болжау күшінде қасқырдың жауыздығы, қастандығы туралы елес пайда болады, ал бұл жағдайға сезім арқылы жету мүмкіндігі болмас еді. Тағы бір күш «сақтаушы күші» деп аталады. Бұл күш жорамал күшімен және сезім күштері арқылы келген нәрсені сақтайды. Келесі күш «ой жүгіртуші күші» деп аталады, күштің бұл түрі өзінің алдындағы күштердің қабылдаған қазыналарын біріктіріп, айырып отырады. Ал «ой-жүгіртуші күші» деп онымен тек адамның рухымен ақыл-парасаты қолданған кезінде аталады. Егер осы күшпен жорамал күші пайдаланған жағдайда «елестетуші күш» деп аталады. 37 Сыртқы сезімдер таза түсініктерді қабылдамайды, бірақ оларды материалды субстратпен біріктіреді. Оларды қабылданып жатқан объект жоғалған соң күшейтпейді. Мысалы: сезімдер «Зейд» сөзін адамның таза түсінігі ретінде қабылдамайды. Оны сандық, сапалық, мекен-жай, жағдай т.б. категориялар жатқызылатын нақты адам ретінде қабыл етпейді. Егер бұл жағдайлар «адал» түсінігінің шынайы мәніне жатқанда, онда олар барлық адамдарға ортақ болар еді. Бірақ, қабылдау обьект жоғалғанда әлгі образдың елесі жоғалып, оны, яғни образды тек материяда ғана таниды, әрине егер оның материямен қатысы болса. 38 Болжам мен ішкі сезімдер таза ұғымдарды танымай оларды материалды субстратпен қосады, бірақ оны обьект жоғалған соң барып күшейте түседі. Болжам мен елес күштері ішкі сезімнің адам туралы таза ұғымды қабылдағанындай қабылдай алмайды, бірақ оған сырттан қабылданатын түрлі сандық, сапалық, мекен-жайлық сияқты қоспалар қосады. Ішкі сезім өзіне адамның абстракты мәнін елестетуге тырысқанда оны дәл сондай етіп елестетуге шарасыз. Ол тек сыртқы сезімдер арқылы келген адам туралы аралас образды растай түседі. 39 Адамның рухы өзіне үздіксіз акциденциялардан ажыратып жалпыға ортақ болуы үшін ұғымды анықтамасы мен шынайы мәніне сай елестете алады. Бұл жағдай теориялық ақыл деп аталатын рухқа тән күштің арқасында іске асады. Рух мұнда айнаға, ал ақыл жылтыратқыш өңдеушіге ұқсайды. Бұл ұғымдар рух үшін жылтылдаған айнада көрінген заттардың бейнесі сияқты сақталып қалады. Әрине, егер айнаның жылтырауын бетіндегі дақтар бұзып, оның жақсыға арналған бағытын ауыстырып, орнына құмар, ыза, кек т.б. нашар қасиеттерге бағыттаған болмаса: рух олардан бұрылып бұйрық әлеміне қараған кезде, ол ұлықтық патшалығын көріп жоғарғы рақатқа жетеді. [....] 41 Егер ішкі сезімдерге сүйенетін болсақ, қарапайым кісілердің рухы сыртқы сезімдерін жоғалтады. Ал егер сыртқы сезімдерге сүйенетін болсақ, онда ішкі сезімдер жоғалады. Егер жалғыз сыртқы сезімдерге сенетін болса, басқа сезімдерін жоғалтады. Ал егер ішкі сезімдерге тән басқа бір күшпен біріксе, онда басқа күштерге жат болады. Осылай есту қабілеті көру қабілетін [көзді] қорқытады. Қорқыныш қалау қабілетін шектейді, ал ой-жүгірту еске-алудан алшақтайды, ал еске алу ойлауға бөгет жасайды. Қасиетті рухқа келетін болсақ, рухта ешнәрсе ешнәрсеге бөгет болмайды. 42 Сыртқы және ішкі түйсінудің ортақ шеңберінде сыртқы сезімнің қабылдаған әсерлері жиналады. Мұнда жылдам қозғалған заттың образы сақталып қалады. Қабылданған обьект жоқ болсада оның образы жоғалмайды. Осы сияқты түзу сызықты, немесе дөңгелек шеңберлі материалды түрде жоқ болғанымен аз уақыт болсада елестетуге болады. Сондай-ақ, бұл жер түс көргендігі ішкі образдардың жиналатын орны. Сөйтіп, біздің шын мәнінде жеткен нәрселеріміз мейлі ол сырттан немесе іштен келсе де оларды осы күш бейнеленеді. Осы күште бейнеленген нәрсе көрінетін болады. Егер оны сыртқы сезімдер билеген болса, ол ішкі түйсіктермен қатынаспайды. Оны сыртқы сезімдер қоя бергенде ол тыным таппайтын ішкі түйсіктердің әміріне кіреді. Оның ішінде адамның ішкі дүниесінде пайда болған нәрселердің бейнелері суреттеліп біздің түсімізге кіреді. Ішкі күштерді қатты қызықтырып, оларды шын мәнінде әуреге түсіретін нәрселерде жоқ емес. Бұл кезде олардың әрекеттерінің күштілігі соншалық, тіпті адамға билік жасайды. Бұл арада екі түрлі жағдай болады: ақыл ішкі күштердің қозғалысын шамалайды және оның асып-тасуына жол бермейді немесе ол [ақыл] мұндай әрекетке тым әлсіз болғандықтан олардан аулақ болады. Егер ақыл-парасат өте әлсіз болған жағдайда немесе елес адамды қатты билеген жағдайда айнаны, яғни осы елесті билеп-төстейтін күш туады. Айнада елестетіп тұрған нәрсенің бейнесін суреттеліп көріне бастайды. Бұл жағдай адамды өзінің ішкі сақтығы билеген сәтте немесе бойында күші пайда болған уақытта болады. Мұның мысалы, адам дауыстарды естіп, көз алдына адамдар елестей бастаған мезгіл. Кейде бұл күш сыртқы әсерлердің өте әлсіз болғанына қарамастан ішкі уайымнан күшті. Осы сәтте адамның жанында жоғарғы патшалықтан келген бір нәрсе жарқ етіп беймәлімнен хабар береді. Дәл сол сияқты адамның сезім мүшелері демалып, дене мүшелерінің әрекетсіз халде болған кезінде адамның көрген түсін және ұйқыда жалт-жұлт еткен эпизодтарын атуға болады. Естің көрген түсті сақтап қалатын жағдайы да жиі кездеседі. Адам түсті болған күйінде сақтап қалып оған қосымша түсіндірмені қажет етпейді. Ал кейде елестету күші өзінің елесі үшін түсіндіру көмегіне мұқтаж. Түсіндірме дегеніміз – ағаштың шыбықтары арқылы оның тамырына жететін болжам. жүктеу/скачать 6,93 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|