Ѕож ќолжазба ќђќыѓында
Өлең сөз түрінде қалыптасқан ММ-дер
жүктеу/скачать 452,1 Kb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Бір тағанды қазақ -ұйғыр мақал -мәтелдері
| Өлең сөз түрінде қалыптасқан ММ-дер. Заман дамып, адамның ой-өрісі шыңдалған, жетілген сайын қара дүрсін ММ-дердің күрделі де ырғақты өлең түріне ауысуы — заңды құбылыс. Өлең талабына сәйкес олар екі, үш, төрт және одан да көп, сонымен қатар өзара жұптасып, қиюласып, жымдасып келетін жолдардан тұрады. Әрі мұндай халық даналығы екі тілде де молынан жұмсалады.
Тау тауға қосылмайды, адам адамға қосылады (қазақша) Тағ таққа қошулмайду, адәм адәмгә қошилуду (ұйғырша) Балалы үй — базар, баласыз үй — мазар (қазақша) Балилиқ өй — базар, балисиз өй — мазар (ұйғырша) Осы тектес екі жолдан тұратын, құрамы бірдей мыңдаған ММ-дердің ұқсастық деңгейлері екі тілде де теңбе-тең. Екі тіл бір-біріне қанша жақын болса, оларда қалыптасқан ММ-дер бір-біріне сонша ұқсас келуі заңды да. Сондай-ақ бірнеше жолдан тұратын өлең түрінде келетін халық қазыналары да көптеп кездесіп қалады. Құрамдық ерекшелігі айқын байқалатын ММ-дер де жоқ емес. Алмақтың да салмағы бар(қазақша) Алмақниң бәрмики бар(ұйғырша) Чиқмаңниң чүшмики бар (ұйғырша) Қазақ тіліндегі нұсқасы қарапайым сөз түрінде келсе, ұйғыр тіліндегі баламасы екі жолдан тұратын өлең формасында қалыптасқан. Яғни бір жолға екінші жол ұйқасып, жалғасын тапқан. Алтын тағың болғанша, алақандай жерің болсын (қазақша) Бир патман алтунуң белғичә, бир тапан йериң болсун (ұйғырша) Бұл мақалдың қазақшасын ұйғыр тіліндегі нұсқасымен салыстырсақ, лексикалық та, құрамдық та өзгерісті байқадық. Қазақшасында «алтын тақ» пен «алақандай жер» салыстырмалы суреттелсе, ұйғыршасында «алтын» зат есім орнына қолданылып, заттанып барып қолданыс тапқан және «алтын» — «жер» сөздері өзара салыстырылған. Яғни ұйғырлар алақандай жерлерін алтынға балап, көзінің қарашығындай көріп, баптап, күтіп, жемісін ала білген. Сонымен бірге ұйғыр халқының қолданысында «бір патман», «бир тапан» тіркестері бірге жұмсалып, мақалды күрделендіре түскен. Осыдан-ақ екі тілде пайдаланылатын ММ-дердің құрамдық өзгешелігі көзге анық түседі. Керісінше, білек бір болса да, саусақ басқа-басқа деген қазақ елінің мақалының ұйғырша баламасы «Биләк бир, бармақ башқа» болып келеді. Яғни ұйғыр тілінде қысқа қайырылған дана сөз, қазақшасында «болса да» етістігінің тіркесуі, сондай-ақ «басқа» сөзінің қос сөз болып келуі арқылы күрделеніп тұр. Бұдан шығатын қорытынды: қазақ тіліндегі ММ-дер көбінесе, ықшамдалу құбылысына ұшырап, нақты ойды жеткізуге бейімделсе, ал ұйғыр тіліндегілердің көпшілігі керісінше, құрамы толық, күрделеніп беріледі. Демек, бір-біріне жақын, туыстас тілдердің сөз қолданыстарында ұлттық ерекшеліктеріне, грамматикалық құрылысына сәйкес құрамдық өзгешеліктер айқын кездеседі. Тілдің динамикалық құбылыс екендігі белгілі. Соған сәйкес ММ-дер де өзінің тұлғалық, кейде мағыналық тұрақтылығын әрқашан сақтай бермейді. Сондықтан мақалдардың мағыналық тұрақтылық заңдылығы оның құрылымдық өзгерістерінің де заңдылығын қамтамасыз етеді. Осы өзгешеліктердің тағы бір қыры — олардың бір тағанды, қос тағанды және көп тағанды болып келуі. Ілгеріде айтылған үш түрлі сөз тіркесі тілші-ғалымдар еңбектерінде (Ә.Қайдар, С.Сәтенова, т.б.) тағандар, құрамдар деп аталып жүр. Таған пен таған атаулары тілдік категорияның құрылымына сай келіп, ғылымда қалыптасып қалды десе де болғандай. Сондықтан жұмыста «таған» атауын қолдана отырып, ол туралы мәселені келесі тараушада сөз қылмақпыз. Келесі тарауша «Бір тағанды қазақ-ұйғыр мақал-мәтелдері» деп аталады. Қазақ және ұйғыр ММ-дерінің ең көп тараған түрі — бір тағанды тіркестер. Жай сөйлем ретінде қалыптасқан мұндай ММ-дер халық даналығының, оның рухани өмірінің, тіршілік тәжірибесінің айырықша бір айнасы іспетті көрінеді. Сондықтан да халықтың осы көрген-түйгендерін бір ауыз сөзбен түйіндеп, қара сөз — проза тілінде беру мүмкіндігі болған. Расында да, өте ықшам, қарапайым жай сөйлемнің мақалдық, нақылдық тіркеске айналып қалыптасуын, оның бұдан кейінгі дамуы мен күрделенуін халық қазынасының кемелденуімен байланыстыруға болады. Қазақ мақал-мәтелдері: Ұстаздан шәкірт озар Көрпеңе қарай көсіл Өтпес пышақ қол кесер Ұйғыр мақал-мәтелдері: Әмгәк — бәхит булиғи Издигән тапар Егисиз йәр — йитим Келтірілген мысалдардағы сияқты қарапайым қара сөз, жай сөйлем ретінде қалыптасқан ММ-дердің одан кейінгі тұлғалық дамуы деңгейіне олардың ішкі ұйқасқа құрылу үрдісін жатқызуға болады. Мысалы: Таспен ұрғанды аспен ұр (қазақша) Таш билән урғанни аш билән ур (ұйғырша) Еңбек ер атандырады (қазақша) Әмгәк әр атандуриду (ұйғырша) Жай сөйлем түрінде келген бір тағанды ММ-дер құрамдық бөлшектер санының әр түрлілігімен ерекшеленеді. Бір тағандыларды құрап тұрған әрбір сөз — сөйлем мүшелерінің баламалары. Олар жай сөйлем түрлері — жалаң, жайылма сөйлем болып келіп келе алады. Осыған байланысты халық нақылдарын төмендегі құрамдық бөлшектерге бөліп қарастыруға болады. жүктеу/скачать 452,1 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|