Ѕож ќолжазба ќђќыѓында
жүктеу/скачать 452,1 Kb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- (білмес)
- «Қазақ -ұйғыр мақал -мәтелдерінің бейнелілік сипаты»
| «Қазақ-ұйғыр мақал-мәтелдерінің қысқарған және күрделенген түрлері» деген тақырыпта берілді.
Осы ықшамдалу үрдісіне ұшыраған ҚҰММ-дерінің ауызекі сөйлеу түрінде екі түрлі нұсқасы ұшырасады. Олар – ҚҰММ-дерінің узуалды және окказионалды түрде жұмсалымы. ММ-дердің ықшамдалу құбылысында олардың узуалды жұмсалымы жиі кездеседі. Қазақ, ұйғыр ММ-дерінің қысқарған түрлері, әсіресе, бір тағанды, сондай-ақ қос тағанды бірліктерде көп кездеседі. Қысқарған ММ-дер олардың тұлғалық дамуындағы нақтылану, ықшамдау процесінде қалыптасады. Әрине, бұдан бір тағанды ММ-дердің кез келгені осы заңдылықпен қысқара алады деген қорытынды болмауы тиіс. Себебі қысқартуға, елеп-екшеуге олардың бәрі келе бермейді. Әдетте, мұндай ММ-дердің тұлғасы онсызда қысқа келеді де, олардың баяндауышы болып келген етістік түсіріліп, хабарлы сөйлем атаулы сөйлемге айналады. Бұдан басқа да кейбір сөздер, мысалы, есім, үстеу, тағы басқа бөлшектер түсіріліп айтылады. Мысалы, Қаз.: «Қыз – қонақ», «Қыз – қылығынан», «Асқанға – тосқан», «Ашу –алда, ақыл – соңда». Ұйғ.: «Алтун – қолаштин, қой – бодаштин», «Амут – көлдә, анар–чөлдә», «Еғри – бир, гуман – миң», «Әқил – туғулуштин, һүнәр – үгиништин». Осы берілген мысалдарды қарастырсақ, «Ел — елінде, гүл — жерінде», «Ашу — алда, ақыл — соңда» мақалдарында «көрікті» сын есімі мен «келеді» етістігі түсіріліп айтылған. Ұйғыр тіліндегі «Алтун — қолаштин, қой — бодаштин», «Амут — көлдә, анар — чөлдә» мақалдарда да «өседі» сөздерінің түсіріліп айту құбылысы байқалады. Осылар сияқты қысқартылу заңдылығына — эллипсиске ұшыраған ММ-дердің екінші бір ерекше тобы қос тағанды тіркестерде көрінеді: мұнда екі жолдың соңында екі рет қайталанатын сөздің бірі түсіп қалады. Ер қадірін надан (білмес), жер қадірін хайуан білмес (қазақша) Әл қәдрини надан билмәс, йәр қәдрини — һайван (билмәс) (ұйғырша) Жақсы көргенін (айтар), жаман жегенін айтар (қазақша) Йахши көргинини ейтар, йаман йигинини (ейтар) (ұйғырша) Бір қызығы, екі тілдегі ММ-дер қысқару құбылысына ұшыраған кезде әр түрлі ықшамдалады. Қазақ тіліне тән заңдылық етістіктер немесе сөйлемнің баяндауышы ойды тиянақтап, сөйлем соңында я болмаса басыңқы сөйлемнің аяғында келіп отыратыны белгілі. Соған орай, алғашқы жолдың баяндауышы түсіріліп, соңғы сөйлемді ол тиянақтап тұрады. Ал ұйғыр тілінде, керісінше, алғашқы сөйлемді баяндауыш тиянақтайды да, басыңқы сөйлемнің баяндауышы түсіріліп беріледі. Бұл жерде ММ-дердің узуалды қолданысы анық байқалады. Сонымен қатар, кейбір мақалдар, мәселен «Адам тұяқтан азады, Ат тұяқтан азады» мақалы «Адам тұяқтан азады, Көңілден семіреді» деп, екінші компоненті мүлде өзгеріп жұмсала береді. Немесе «Адасқанның айыбы жоқ, өз қазығын тапса» мақалы «Адасқанның айыбы жоқ, өз үйірін тапса» нұсқасымен қолданысқа түседі. Осындай окказионалды ММ-дер қазақ тілінде молынан пайдаланылады, айтушының мақсатына орай түрлене жұмсалады. Болар бала қонаққа үйір – Болар бала сөзге үйір. Болар елдің баласы он бесінде баспын дейді, Болмас елдің баласы отызында жаспын дейді – Болатын елдің баласы бірін-бірі «батыр» дейді, Болмайтын елдің баласы бірін-бірі «қатын» дейді. Бүлдіршін көзін сүзбесе, буыршын бұйда үзбес еді – Тана көзін сүзбесе, бұқа бұйдасын үзбейді, т.б. Ұйғыр тілінде де мұндай құбылыс көрініс тауып отырады. «Бир хотунниң һийлиси қириқ әрниң һийлисидин артуқ» мақалы кейде «Бир хотунниң һийлиси қириқ ешәккә йүк» деп те қолданылады. Не болмаса «Киши йуртида амбал болғучә, өз йуртуңда абдал бол» мақалы «Киши йуртида бәг болғучә, өз йуртуңда сәг бол», «Киши йуртида султан болғучә, өз йуртуңда ултан бол», «Өзгә йуртниң беши болғучә, өз йуртуңниң теши бол», «Өз елидә меһригияһ яқа йуртта шумбуйа» нұсқаларымен ерекшеленсе, «Ат айлинип оқурини тапиду, Мусапир айлинип юртини тапиду» мақалы кейде «Ат айлинип қозуғини тапар» түрінде де айтыла береді. Ұйғыр халқында мұндай мақалдар саны шексіз көп. Келесі тарауша «Қазақ-ұйғыр мақал-мәтелдерінің бейнелілік сипаты» деп аталып, онда ММ-дердің көркемдік табиғаты, үндесу құбылыстары зерделенеді. ММ-дер бойынан образдылық, бейнелілік қасиеттерді анық көруге болады. Бұл қасиеттерді, әсіресе, қос тағандылық құрылыс күшейте түседі. Олардың бойынан қайталау құбылысы жиі байқалады. жүктеу/скачать 452,1 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|