«Қолданбалы биология және топырақтану негіздері»
жүктеу/скачать 3,34 Mb. Pdf көрінісі
|
toleubaev-koldanbaly-biologia
| Арпа
. Арпаның халық шаруашылығындағы маңызы ӛте зор, оның дәнінен кӛптеген салада пайдаланатын сан алуан заттар жасалады. Арпа жармасы – бағалы әрі нәрлі тағамдардың бірі. Арпаны тері илейтін, тоқыма және кондитер ӛнеркәсібімен қатар медицинада да кеңінен қолданады. Ол әдетте сыра қайнататын ӛнеркәсіпте таптырмайтын аса қҧнды шикізат ретінде ерекше орын алады, ӛйткені оның дәнінде 58-61 пайыз крахмал болады.. Арпаның дәні белок пен крахмалға бай болғандықтан, одан малға жҧғымды қҧнарландырылған қҧрама жем дайындалады. Мал шаруашылығы, әсіресе шошқа мен қҧс ӛсіру дамыған сайын бҧл дақылдың қажеттілігі кҥн санап арта тҥсуде, себебі оның бір кг дәнінде 1,12 малазықтық ӛлшем, 100 грамм қорытылатын протейн, 19 пайыз ақуыз бар. Арпа дәнінің химиялық қҧрамы ӛте кҥрделі. Шығарылатын сорттардың бағыты мен ӛсу ортасына байланысты оның қҧрамында 12-14 % белок, 2-3 % май, 54-55 % крахмал, 5,5-5,8 % клетчатка және 2-3 % кҥл кездеседі. Дәннің 85 пайызы қҧрғақ заттардан тҥзіліп, мынадай химилық қосылыстардан тҧрады: кӛміртегі, азот, оттегі, сутегі, кҥкірт, фосфор, калий, кальций, магний, темір және кремний. Бҧларға қосымша дәнде йод, бор, мырыш, темір, марганец және сол сияқты сирек кездесетін элементтер бар. Олар кәдімгі жасушадағы физиологиялық және биохимиялық процестердің бір қалыпты жҥруіне айрықша ықпал етеді. Жергілікті топырақ - климат ерекшеліктеріне қарай арпаның ӛсу кезеңі 60 пен 120 кҥннің аралығында созылып, сорттық белгілері бойынша ерте, орташа және кеш пісетін топтарға бӛлінеді. Сыртқы орта жағдайларына ӛте бейімділігінің арқасында бҧл дақылды қҧрғақ далалы аймақтан бастап, Қиыр Солтҥстік және биік таулы аудандардың егіс алқаптарынан да кездестіруге болады. Арпаның ӛсу және даму кезеңдеріндегі топырақ ылғалдылығы мен температурасына талаптары біркелкі емес. Оның тҧқымы 1-3 0 С жылылықта ӛне бастайды, бірақ толық кӛктеуі ҥшін қолайлы 15-25 0 С температура қажет. Жер бетіне кӛктеп шыққаннан бастап, толық піскен уақыт аралығында бірнеше даму кезеңдерінен ӛтіп, әсіресе қысқы-кӛктемгі ылғал қорын тиімді пайдаланады да, оңтҥстік аудандарда шілде тҥскенге дейін дән тҥзіп ҥлгереді. Себілген кҥннен бастап пісіп-жетілгенге дейін арпаға 1150-1400 0 С шамасында белсенді температура қажет. Арпаның даму кезеңіне байланысты оған қажетті температурада әр тҥрлі болады. Бӛрту мен ӛну кезеңі 3-4 0 С температурада басталса, тҥтіктенуден-масақтануға дейінгі кезеңде қолайлы температура 20- 22 0 С, ал пісу кезеңінде температура 23-24 0 С болуы тиімді. Кӛктеу кезінде минус 4-5 0 С суыққа шыдаса, гҥлдеу кезеңінде -1,0-2,5 0 С суық оған зиян келтіреді. Ылғалды ең қажет ететін кезеңі- тҥптену-тҥтіктену кезеңі, егер бҧл кезде ылғал жеткіліксіз болса, арпаның ӛнімі кҥрт тӛмендейді. Тамыр жҥйесінің әлсіз дамуы мен қоректік заттарды қысқа мерзім ішінде сіңіретін қабілетіне сәйкес арпа тіршілік жағдайларына жоғары талап қояды. Сол себепті ӛсімдіктердің ойдағыдай дамып, ӛнімнің мӛлшері мен сапасын қамтамасыз ететін агротехникалық шаралардың негізгі қҧрамдас бӛлігі – алғы дақылды дҧрыс таңдай білу. Ауыспалы егістегі арпа ҥшін алғы дақылдардың маңызы шексіз. Жақсы алғы дақыл топырақтың агрофизикалық қасиеттеріне, су және коректік режимдеріне қолайлы жағдай туғызып, егістіктің арамшӛппен ластануын әрі аурулар мен зиянкестерден зақымдануын тӛмендетеді, нәтижесінде астық тҥсімін молайтып, дән сапасын әдеуір жақсартады. Ғылыми-зерттеу ауыл шаруашылығы мекемелері мен алдыңғы қатарлы шаруашылығытардың кӛп жылдық тәжірибелері кӛрсеткеніндей, ауыспалы егістегі арпаның жақсы алғы дақылының қатарына отамалы, дәнді-бҧршақты, бҧршақты және кҥздік дақылдар жатады. Арпа қҧрғақшылыққа тӛзімді дақыл болғандықтан, ылғалды тиімді пайдаланады. Оның транспирациялық коэффициенті 300-450, дәнінің бӛртіп ӛнуі ҥшін, дән салмағының 48-50 пайызындай ылғал қажет. Арпа ҥшін топырақ ортасының реакциясы бейтарап болғаны қажет жүктеу/скачать 3,34 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|