-к е с т е Екі шокім талдауы нөтижесінің орташа

- талданатын дақыддар үшін шөкім мөлшері белғіленеді;\

ірі қоспаларды беліп алып, қапшықтардағы орташа үлгі массасы арқылы оның % мөлшері анықталады;-орташа үлгіден талдау үшін екі түқым шөкімі бөлінеді:

тиісті елеуішті таңдап альш, шөкімдерді елеу арқылы ұсақ қоспалар ажыратылады;

негізгі дақыл мен ірі қоспаларды бір-бірінен бөліп, ұсақ және ірі қоспалардың жиынтығын 0,01 г дөлдікпен өлшейді;

қоспалардан басқа мөдени есімдіктер мен арамшөп тұқымдарын сұрыптап алып, жеке-жеке санайды, ботаникалық құрамы анықталады жөне нәтижелері жоғарыда келтірілген кескіндегі жұмыс" бланкісіне жазылады;

елеуіште қалған орташа үлгіден басқа өсімдіктердің" тұқьмдары ажыратылады;

1 кг таза тұқымға барлық қоспалардың, оның ішінде" арамшөптердің, саны есептеледі;

өрбір шөкім үшін жеке-жеке негізгі дақыл мен қоспалардың процент мөлшері есептеледі, ауытқу шегі тексеріледі, I негізгі дақыл мен мөлшерленетін қоспалардың орташа арифметикалық _ көрсеткіштері анықталады.

ТҰҚЫМНЫҢ ӨНУ ЭНЕРГИЯСЫ МЕН ЛАБОРАТОРИЯЛЫҚ ӨНДІРІЛГЕННІҢ АНЫҚТАУ (МСТ 12038-84)

Лабораториялық өнгіштік-талдауға алынған үлгіден қалыпты өсіп шыққан тұқымның процент мөлшері. Өнгіштік-үлкен өндірістік мәні бар тұқымдық материадцың барьшша маңызды көрсеткіштерінің бірі. Осы көрсеткіш бойынша тұқымның себуге жарамдьшығы жөне себу мөлшері анықталады. Өнгіштігі жоғары тұқымдар өсіру технологиясын дұрыс қолданғанда жаппай, біркелкі, өрі қуатты егін көгін береді. Ставдарт талаптарына өнгіштігі сай келмейтін тұқымдар себуге рұқсат етілмейді.Өнгіштікті анықтау үшін тұқым тазалығын анықтағанда бөлініп алынған негізгі дақыл тұқымдары пайдаланылады Қолмен неме се.

Далалық жағдайда лабораториялық өнгіштік пен өну энергиясьш анықтау мүмкін емес. Сондықтан бұл көрсеткіштерді негізгі екпе дақылдар үшін қысқа мерзімде анықтауға мүмкіндік беретін лабораториялық тәсілдер зерттеп жасалынды және түқымды кекгету жүмыстары МСТ-12038-84 талаптарына сәйкес қолайлы жағдайда жүргізіледі (4-кесте).

Есептегіш-жайып салғыштың көмегімен сүрыптамай 100 данадан 4 тұқым үлгісі санап алынады (жүгері, атбас бұршақ т.б. ірі түқымды дақыдцар үшін 50 дана).

Тұқымды көкгетуге төсеніш ретінде құмды немесе сүзгіш қағазды қолданады. Құмды алдын ала жуады, қыздырады, соңынан саңылау диаметрі 1 мм елеуіште елейді. Сүзгіш қағаз да таза, улы заттармен боялмаған болуға тиіс. Оны дөңгелек (Петри шөшкесіңце), конверт (шыныда) түрінде, тұрақты су берілетін ваннада өсіргевде таспа пішіншде жене рулонда пайдаланады.

Тұқымды көктету алдында құм мен сүзгіш қағазды артық су жібермей, ылғалдандырады. Артық судың қағаздан ағып кетуіне мүмкіндік беріледі. Құмды көптеген екпе дақыддар үшін 60%-ке, ал бүршақ тұқымдас дақыддарға толық ылғалсыйымдылықтың 80% шамасывда дымқылдандырады. Құмды тиісті мөлшерге дейін дымқылдандыру үшін қанша су қажет екендігін анықтау үшін өуелі оның толық ылғалсыйымдылығын анықтайды. Осы мақсатпен стандарт талаптарына сәйкес диаметрі 8 см, биікгігі 30 см сеткалы түбі бар металдан жасалған цилиндр пайдаланылады.

Құмды толық дымқылдаңдырғаннан кейін суы бар түтіктен цилиндрді шығарады да, артық судың ағып кетуіне мүмкіндік береді, сүзгіш қағазбен түбі мен бүйіріндегі суды аластатады жөне дымқыл құммен бірге өлшейді. Екінші рет өлшегеңдегі циливдрдің дымқыл құм мен құрғақ құм арасындағы айырмашылық алынған құмды толық дымқылдандыруға қажетті судың массасына тең болады.

Тұқым құмда көктетілгенде, оны растилняға-өсіргішке (фаянсты, пластмассалы) 2/3 биіктігіне дейінгі деңгейде орналастырады, құмды тегістейді, бір-бірінен қашықтығы 0,5-1,5 мм болатындай етіп бір үлгінің тұқымдары қатарланып себіледі, түқымды сеуіп орналастырғаннан кейін оны тегіс нөрсемен (тақтайшамен) құмның бетімен бірдей етіп тығыздайды.

Егер тұқым сүзгіш қағазда өсірілсе, онда растилняның түбіне салынған дымқыл сүзгіш қағазға тұқым жоғарыда айтылған төсілмен орналастырылады.

Растилнялардың жоғарғы беті шьшы пластинкалармен жабылуға тиіс. Ал егер растилнялардың қабырғалары бір-бірімен қиюласып бірінің үстіне бірі орналастырылса, онда ең жоғарғы растилня ғана шыны пластинкамен жабылады. Әрбір түқым үлгісі, төсенішке себілгеннен кейін оған үлгі мен жүздіктің немірлері, өну энергаясы мен өнгіштікті есептейтін күндер кврсетілген этикетка салынады. Тұқым кектетілген кезевде термостаттың температурасына бақылау жасап отырған жөн, сонымен қатар термостаттың есігін үздік-үздік ашып тұқымға таза ауаның келуін қамтамасыз ету қажет.

Өнгіштікті анықтағавда өнген тұқымды есептеу өрбір дақылға белгіленген техникалық шарттарға сөйкес жүргізіледі. Өнген түқымды екі мерзімде есептейді: алғашқысында өну энергиясын, ал екіншісінде-өнгіштікті анықтайды. Оның үстіне, өнгіштікке салынған күн жөне өну энергиясын, немесе енгіштікті есептеген күн бір төулік деп саналады.

Тұқым өнгіштігін есептегенде қалыпты өскен, берткен, қатты, шіріген және қалыпсыз өскен тұқымдар ажыратылады. Алайда, ескере кеткен жөн, көптеген екпе дақылдар үшін өнгіштіктің проценті тек қана қалыпты өскен тұқымдар көрсеткішімен анықталады,

Қалышы өскен тұқымдарға өскіндері мен тамыршалары сау, әрі зақымданбаған тұқымдар жатады: тұқымы бірнеше үрықтық тамыршалармен өнетін дақылдардың (дөнді дақыдцардъщ 1-ші тобы) қалыпты өскен тұқымдарывда екі және одан да көп ұрықтық тамырлар дамиды, өрі олардың ұзындығы тұқым ұзындығынан кем емес жөне тұқым ұзындығының жартысынан кем емес өскіні болады; тұқымы жалғыз тамыршамен өнетін дақыддардың (дәнді дақылдардың II тобы, дөнді бүршақ дақылдары т.б.) қалыпты әскен тұқымдарьшда жақсы жетілген, тұқым ұзындығынан қалыспайтын басты ұрықтық тамыр мен өскін қалыптасады.

Бөрткен, қатты тұқымдар өнбеген түқымдарға жатады. Көптеген бұршақ дақьшдарында (жоңьшқа, түйежоңышқа, түйебұршақ, бөрібұршақ т.б.) өнгіштікті есептеу кезеңінде тұқымдар бөртпей қалады, мұндайларды қатты түқымдарға жатқызады да, бөлек есептейді.

Шіріген, қалыпсыз өнген тұқымдарды (өскіндері немесе тамыршалары кемтар, өскіні болса тамыршасы болмайдн, немесе керісінше ж.б.) өнбеген қатарына жатқызады.

Өну энергиясы мен өнгіштікті анықтағанда олардың нәтижелерін жұмыс бланкісіне (қосымшаның 3-кестесі) жазады.

Жаңа жиналған тұқымның енгіштігін анықтау үшін (әсіресе егін жинағаннан кейінгі пісіп-жетілу мерзімі үзақ дақыдцарда) оны томенгі темлературада, немесе МСТ 12038-84 талаптарьша сәйкес күні бұрын қыздырғаннан кейін көктетеді.

Тұқымның • өнгіштік процентін стандартпен қаралған ауытқуларды ескере отырып төрт үлгінің орташа арифметикалық шамасымен көрсете (5-кесте).


5-к е с т е Өнгішгіктің орташа арифметикалық проценті және шекті (рұқсат етілген) ауытқулар

төсеніш түрін анықтау жөне оны тұқым себуге дайындау;

өрқайсысында 100 данадан (ірі тұқымды дақылдарда 50 дана) 4 тұқым үлгісі санап алынады;термостатты, растилняларды комната температурасындағь

суды т.б. дайындау;

төсенішке тұқым үлгілерін орналастыру жөне үлгілер

жүздік тұқымдардың немірлері, сонымен бірге өну энергаясы

өнгіштікті анықтайтьш күн көрсетілген этикетканы салу;

- растилняларды термостатқа орналастыру;Е

термостаттың температурасын күнделікті бақьшау жасауп

және онда таза ауа алмасуьш қамтамасыз ету;е

белгіленген мерзімде қалыпты өнген, шіріген, қатты жөнеъ

бөрткен тұқымдарды санау;р

өну энергиясы мен өнгіштікті есептеу жөне сандықі

дерекгерді жүмыс банкісіне (қосымшаның 3-кестесіне) жазу.е

1000 ТҰҚЫМНЫҢ МАССАСЫН АНЫҚТАУ

(МСТ 12042-80)

Іс санада (пракгикада) тұқымның сапасын оның граммені алынған 1000 данасының құрғақ ауа массасымен де сипаттайды. 1000 тұқымның жоғары массасы өдетте тұқымның ірілігімен байланысты. Тұқымның мөлшері бірдей болғавда бүл көрсеткіш оның ішкі құрылымының тығыздығын сипатгайды жөне ондағы қорлық қоректік заттарды анықтайды. Өндірісте 1000 тұқымның массасын салмақтық себу мөлшерін есептеуге пайдаланады.

Көптеген екпе дақылдардың 1000 тұқымының массасын анықтау үшін негізгі дақыл тұқымдарын мұқият араластырады, іріктемей 500 дана тұқымнан екі үлгі санап алынады да (МСТ 12042-80) 0,01-ке дейінгі дөлдікпен жеке-жеке өлшенеді. Егер бір шөкімнің тұқымдары үлгіні сұрыптауға жетпесе, онда екінші шөкім пайдаланылады, қажет болған жағдайда үшінші шөкім сұрыпталады жөне одан негізгі дақыл тұқымдары бөлініп алъшады.

Екі үлгінің жиынтық массасын бүтін санға дейІн дөщ-елекгейді де сол жақтағы «ондықтар» бағанасынан осы санның ондықтарына і сойкес келетін санды табады, ал жоғарғы «бірліктер» жолынан і бірліктерге сөйкес келетін санды анықтайды және бағана мен жолдың қиылысынан іздеп отырған рұқсат етілген айырмашылық табылады. Егер екі үлгі массаларының нақты айырмашылығы рұқсат етілген / шамадан төмен болса, 1000 тұқымның түпкілікті массасьша екі үлгінің өлшеу нөтижелерінің жиынтығы қабылданады жөне 1000 түқымның : массасы 10 г жоғары болғанда ол көрсеткіш 0,1 дөлдікке дейін деңгелектенеді. Мысалы, Целинная ЗС жұмсақ жаздық бидайының , тұқымы талданып отыр дейік. Бірінші үлгінің массасы 18,08 г, екіншінікі - 17,55 г. екі үлгінің жиынтық массасы (қосындысы) 18,08г+17,55г = 35,63г яз 36 г. Екі нетиже арасындағы нақты айырмашылық 18,08г-17,55г=0,53г. Жиынтық массаның мәні (36 г) бойынша кестеден рұқсат етілген айырмашьшық табылады: "ондықтар" бағанасынан 3 саны жөне "Бірліктер" жольшан 6 санының қиьшысуьшда 0,54 г-ды көрсетеді. Нақты айырмашылық 0,53 г рұқсат етілген 0,54 г-нан төмен. Сондықтан 1000 түқымның түпкілікті анықтау көрсеткішіне 35,63 <х 35,6 г қабылданады. 1000 түқымның массасы 100 г жөне одан жоғары дақылдарда (асбүршақ, жүгері, майкене т.б.) кесте бойынша рұқсат етілген айырмашылық мына тәртіппен анықталады: ондықтар мен бірліктерге сәйкес келетін сандар таңцалады да ол мәңдерге 100, 200, 300 г т.б. тұрақты шамалар қосылады. Айталық, Неосыпающийся 1 егістік асбұршағыньщ жиынтық массасы 224 г-ға тең. Рұқсат етілген айырмашьшықты еуелі 24 саны бойынша табады, ол 0,36-ке тең, соңынан 200 санымен (2 санына 0,30 сөйкёс келеді жөне оны 10 есе көбейтеді) 0,30x10=3,0. Рұқсат етілген айырмашылық 0,36+3,0=3,36 г-ға тең.

Егер екі үлгінің өлшеу нөтижелеріндегі айырмашылық рұқсат етілген шамадан артық болса, онда үшінші үлгі сұрыпталады. Үшінші үлгінің өлшеу нөтижесін алғашқы екеуімен салыстырьшады жөне 1000 тұқымның массасы айырмашылығы барынша төмен үлгілермен анықталады.

Жекелеген жағдайларда абсолют құрғақ тұқымның массасьш анықтайды. 1000 тұқымның абсолюттік массасы темендегі анықтама бойынша есептеледі:

100 мұнда А - 1000 тұқымның абсолюттік құрғақ массасы, г;

а - 1000 тұқымның құрғақ-ауа массасы (қысқаша-1000 тұқымның массасы), г;

В - тұқымның ылғаддылыгы, %. 1000 тұқымның массасын анықгау төртібі:

негізгі дақылдан іріктемей 500 данадан екі тұқым үлгісі санап алынады;

екі үлгі де 0,01 дөддікпен өлшенеді және нөтижелері бір-біріне қосылып 1000 тұқымның орташа массасы анықталады, ал савдық деректер 7-кестедегідей жұмыс бланкісіне жазылады;екі үлп көрсеткіштерінің арасындағы айьірмапшлшс олардың орташа арифметикалық шамасымен салыстырылады жәнеа ауытқу рүқсат етілген мелшерден асып кетсе, онда үшінші үлгіа сүрыпталады да талдама қайталанады;

қажет болған жағдайда жоғарыда келтірілген анықтама бойынша 1000 тұқымның абсолюттік құрғақ массасы анықталады. [

7-к е с т е 1000 тұқымның массасын анықтау I

Тұқымның тіршілікке қабілеттілігі-тұқым материалындағы тірі тұқым проценті. Оны таза тұқым сапасын білу, немесе төмен' өшіштікгің себептерін түсіндіру үшін анықтайды.

Тіршілікке қабілеттілгі12037-82 МСТ бойынша бөлінген орташа үлгіден сүрыптажан негізгі дақыл түқымынан өрқайсысы 100 түқымнан санап алынған екі үлгімен анықталады. Тіршілікке қабілеттілікті анықтаудың бірнеше тәсілдері бар: сілті ерітіндісінде -тұқымның ісіну жыддамдығы, люминесцетті жөне тұқымньщ тетразол, қышқыл фуксин немесе индиго-карминмен боялу ерекшеліктері-бойынша (12039-82 МСТ).

Тұқымның ісіну жылдамдыгы бүршақ тұқымдас өсімдіктерді-(жоңышқа, беде) КОН немесе № ОН-дың 0,5% ерітіңцісінде өлі тұқым" қабықтарының ертүрлі өткізгіштігіне негізделген. 20°С жылылықта 45 минут өткенде тіршілікке қабілетті түқымдар ісінеді, ал өлі түқымдар ісінбейді.

Люминесценттік тәсіл ылғалдандырылған сүзгіш қағазда 30-45 минөттен соң өлі тұқымдардан бөлінген заттардың флуоресценциясына негізделген. Жарықтың улътракүлгін сәулелермен қарағанда (УФС, жарық сүзгішті ОИ-18 жарықтандырғышпен) өлі тұқымдардың айналасында тұқым мөлшерінен үлкенірек ашық флуоресценцияланған дақтар байқалады (беде тұқымыңда қызыл, ал жоңышқа — кекшіл түсті).

Көптеген екпе дақылдар тұқымдарының тіршілікке қабілеттілігін тетразол, индиго-кармин немесе қышқыл фуксин бояғыш заттармен анықтағанда тұқымды алдын ала 18-20°С жылылықта белгілі бір уақыт аралығында (қара бидай, сүлы ж.б. —1-2 сағ.; арпа, күнбағыс — 4,5; бидай, жүгері — 5-6; қара қүмық - 16-17, асбүршақ, сиыржоңышқа т.б. — 16-18 сағ.) суда дымқлдандырады, сонан соң тұқымды үзын бойымен тең екі жартыға бөледі (бидай, арпа, сұлы, жүгері, күріш), немесе тұқымдық қабығын альш тастайды (асбүршақ, күнбағыс, сиыржоңышқа т.б.). талдауға тұқымның бірінші жартылары алынады, ал екінші жартысы суы бар ыдысқа қалдырылады да қажет болғаңца анықтауды қайталайды.

Тұқымды тетразолда бояу тәсілі ұрықтың тірі клеткаларының түссіз хлорлы теразолды фармазанға айналдыру қабілетіне негізделген. Осыньщ нәтижесінде тұқымның ұрығы қызыл түске боялады, ал елі тұқымның ұрығы түссіз қалады. Бұл тәсілді қолданганда дайындалған әрбір жүз жартыкешті суда мұқият жуады, соңынан оларды стақанға салып үстінен 0,5%тетразол ерітіндігін құяды да 20°С жылылықта 1 сағ. 30 мин. немесе 30°С жылылықта 40-50 мин уақытқа қалдырады. Тиісті уақыт өткен соң түқымды мүқият тексереді. Тіршілікке қабілетті түымдарға үрығы боялған түқымдарды жатқызады.

Тұқымның индигокармин немесе қышқыл фуксинде боялу тәсілі үрықтың тірі клеткаларының ерітіндіні өткізбейтін, ал өлі клеткалардың жеңіл өткізіп боялатьш ерекшелігіне негізделген. Бұл төсілде стақандағы жуылған тұқым жартьжештеріне немесе қабығы алынған бүтін тұқымдарға 0,1 % индигокармин немесе қышқыл фуксин ерітіндісін зерттеліп отырған материал толық жабылғанша құяды. Белгілі бір уақыт еткеннен кейін (бидай, сұлы, арпа, жүгері, қара құмық т.б. үшін 10-15 мин; асбұршақ, атбас бұршақ, майбұршақ, сиыржоңышқа т.б. 2-3 сағ.) тіршілікке қабілетгі (ұрығы боялмаған) жөне тіршілікке қабілетсіз (ұрығы боялған) тұқымдарды есептейді.

Тұқымның тіршілікке қабілеттілігін процентпен екі үлііні талдау нөтижелерінщ арифметикалық орташа көрсеткішімен есептейді (8-кесте).

8-к е с т е Тұқымның тіршілікке қабілеттігін анықтау