Өсімдік шаруашылығы практикумы қайта өңделіп, толықтырылып екінші шығарылуы
жүктеу/скачать 13,01 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Жоспарланган өнім
- 15-к е с т е Екпе дақылдардың 1 кг құрғақ биомассасының калориялығы, ҚДж, орташа
- Офбр * Кфбр = Ө қ * Ққ * 100
- БИОКЛИМАТТЫҚ КӨРСЕТКІШТТЕРДІ БАҒАЛАУ ЖӘНЕ
- МЕН ПОТЕНЦИАЛЫН АНЫҚТАУ.
- 16-кесте* Қазақстанның бірқатар аудандарында түсетін орташа көпжылдық жауын-шашын мөлшері және онын жылы кезең айларында
- +5°,+10
- 18-кесте 55 ендік градусы н да ауылшаруашылық дақылдары ның өсіп-даму кезеңінде жылуға қажеттілігі
- 19-кесте Көпжылдық шөптерді жем-шөпке және т ұ қымға өсіргенде өсіп-даму кезеңіндегі жылуға қажеттілігі
- 20 кете Ауаның орташа тәулік температурасы 0, +5,+10,+15 С- тан ауысу күндері және ауа температурасы сол шектен жоғары күндер саны
- Бірін
ТАПСЫРМА ФБР кірісі бойынша өртүрлі екпе дақылдардың өнім деңгейін анықтау өдістемесін меңгеру. Екпе дақылдардың өртүрлі өнім деңгейіне ФБР коэффициентін (ФБР-дің ПӘК) есептеу өдістемесін меңгеру. Егістіктің фотосинтетикалық потенциалы (ФП) мен фотосинтездің таза өнімін (ФТӨ) есептеу өдістемесін меңгеру. Жоспарланган өнім шамасын фотосинтетикалық белсенді радиация (ФБР) кірісімен есептеу. Өсімдік биомассасындағы органикалық заттардың 90-96% фотосинтез процесівде түзіледі, совдықтан өнімді бағдарламалау төсілі егістіктің фотосинтетикалық қызметін оңтайлаңцыру арқылы іске асады. Есеіггеулер тепе-теңдік (баланс) қүрастыруға негізделген, оның бір жағына бір өлшем алаңға түсетін ФБР (кірісі), екінші жағына алаңға жинақталған биомасса өніміндегі энергия мөлшері жазылады (шығысы). Солтүстік Қазақстанда ФБР кірісінің шамасы температураеы +5°С-дан жоғары болған кезенде 14,4-15,1 млрд КДж/га, температурасы 10°С-дан жоғары болған кезенде -12,4-12,9 млрд ҚЦж/га, ал оңгүстік Қазақстан облыстарында олар тиісінше 18,2-18,9 жөне 16,6-16,9 млрд КДж/га, Мысалы, Төжікстанның алқаптарывда бүл көрсеткіштер 28,2-29,7 жөне 20,1-20,9 млрд КДж/га жетеді. Қазақстанның үш пункттерінде - Астана, Алматы және Қостанай - орташа айлық ФБР кірісі 14-кестеде келтірілген. 14-кесте Қазақстанның үш жерінде жылы кезендегі ФБР (млрд КДж/га) көрсеткіші
ФБР кірісі бойынша потенциальды өнімді есепгеу мьшадай тәртіппен жүргізіледі: Дақылдардың өсіп-жетілу кезеңінің нақты *гізақтығы белгіленеді, содан кейін ай сайынғы ФБР көрсеткіштерінің Шынтығы анықталады. Құрғақ заттар өнімінде жинақтаған энергияның шамасы (Оө) 'еіына анықтамамен есептеледі: «] Оө=Өқ*Қ Мнвда Өқ - құрғақ биомасса өнімі, кг/га; Қ - құрғақ биомассаньщ калориялығы, КДж Бірқатар екпе дақылдардың калориялығы 15-кестеде келтірілген. иомасса калориялығы шамамен есептеу үпіін оның 1 кг-да 16,76 103 Щж бар деп альшады. Дәнді дақылдармен жинақталған энергияны анықтағанда сабан Өнімін астық өнімінің 1,0:0,8-1,0 қатынасындай деп есептейді. Егер «ептеулерде тамыр 15-к е с т е Екпе дақылдардың 1 кг құрғақ биомассасының калориялығы, ҚДж, орташа
жүйесінің массасын ескеру қажет болса, онда ол дөнді дақылдармен біржылдық шөптерде жер беті массасының 20-30%, көпжылдық шөптерде 65-100% деп есептеледі. Тепе-теңдікгің (баланстың) шығыс пен кіріс бөлігі мьшадай: Офбр * Кфбр = Өқ * Ққ * 100, Мұнда Рфбр - өсімдіктің өсіп-жетілу кезеңіңцегі ФБР кірісі, КДж/га; КфБР - ФБР пайдалану коэффициенті (ПӘК); Өқ- абсолют құрғақ биомассасы енімі, кг/га; Ққ ~ Құрғақ заттың калориялығы, КДж. Сондықтан, баланстан кіріс белігі дақылдың өсіп-жетілу кезеңіндегі және оны егістікпен пайдалануын ескере отырып 1 га келетін ФБР түсуі (КДж), шығыс бөлігі 1 га егістікге өсімдіктер биомассасы мен жинақталған энергия мөлшері (Өқ * Ққ) (Кдж). Мұндай жағдайда өнім деңгейін баланстан шығарып мынадай анықтамамен есептеуге болады:Егістікгегі ФБР-дің пайдалану коэффициенгін (Кфбр) нақты, немесе жобаланған өніммен баланстық анықтаманы түрлендіріп есептеуге болады: Солтүстік Қазақстанның өндіріс жагдайында Кфбр шамасы (ФБР-дің ПӘК) орта есеппен өртүрлі дақылдарда 0,3-1,0% құрайды, тек қана суармалы жерлерде бүл көрсеткіш 1,5-2,5%-ға жетеді.
Мұнда, Жб - жапырақ беті, мың м2/га; Т - кезеңнің ұзақтыға, тәулік. Фотосинтетикалық потенциал ерте пісетін сорттар мен дақылдарда 2,0-2,5, ал кеш пісетіндерінде 2,5-3,0 млн м2 тәулік қолайлы деп есептеледі. Фотосинтездің таза өнімділігі (ФТӨ) тәулігіне 1м2 жапырақ беті ауданымен қанша абсолют құрғақ зат жинақталатынан сипаттайды. Есеіггеу мына анықтамамен жүргізіледі:, мұнда Ві — алдынғы анықталған өнім массасы, г/м ; кейінгі анықталған өнім массасы, г/м2; Т- кезеңінің ұзақтығы, тәулік (күн). Қаралып отырған уақыттағы жапырақ беті ауданының орташа көрсеткіші жапырақ ауданының жұмыс істеген уақытына көбейтілген (ФП) м2/тәулік. Тексеру сұрақтары 1. Ауыл шаруашылық дақылдарының өнімін бағдарламалау туралы түсінік. Бағдарламалаудың теориялық негізі, ғылымның зерзаттары мен төсіддері. 2. Шатилов И.С. жөне Каюмов М.К. тұжырымдамасы бойынша өнімді бағдарламалаудың негізгі үстанымдарының мөні. 3. ФБР туралы түсінік. Әр географиялық нысан бойынша әр түрлі ауылшаруашылық дақылдардың өсіп-даму кезеңіне ФБР есептеу өдістемесі. 4. Егістікгердің пайдалы әсер коэффициентін есептеу әдістемесі (Кфбр). 5. Белгілі ФБР бойынша потенциальды өнімділікті анықтау өдістемесі. 6. Әр түрлі мал азықтық дақылдардың калориялығының орташа көрсеткіштері және калория туралы түсінік. Егістіктердің пайдалы өсер коэффициентіне (Кфбр) байланысты өнім деңгейін қалыптастыру мүмкіншілігі жоне егістіктерді ФБР пайдалану коэффициенті бойынша топтастыру (А.А. Нигипорович бойынша). Фп және ФТӨ туралы түсінік, оларды есептеу өдістемесі. Өсірілетін дақылдардың жапырақ беттерінің аумағы, ФП және ФТӨ, олардың өр түрлі топырақ-климат жағдайывдағы оңтайлы мәндері. Бүл керсеткіштердің қоршаған орта жағдайьша төуедділігі. БИОКЛИМАТТЫҚ КӨРСЕТКІШТТЕРДІ БАҒАЛАУ ЖӘНЕ НАҚТЫ ТОПЫРАҚ-КЛИМАТ ЖАҒДАЙЛАРЫНА БАЙЛАНЫСТЫ ДАҚЫЛДАРДЫҢ ЖӘНЕ СОРТТАРДЫҢ ӨСІРУ МҮМКІНШІЛІГІ МЕН ПОТЕНЦИАЛЫН АНЫҚТАУ. ТАПСЫРМА Белгілі аймақтың биоклиматтық көрсеткіштерін бағалау өдістемесін меңгеру. Аймақтың биоклиматтық бағалауын жүзеге асыруының негізгі көрсеткіштерін оқып үйрену жөне бүл көрсеткіііггердің негізгі параметрлері. Белгілі топырақ-климат жағдайларында дақыддар мен сорггардың өсіру мүмкшшілігін және потенциалын бағалау өдістемесін меңгеру. Өнімді бағдарламалауды іске асыру үшін шаруашылықтың биоклиматтық жағдайын бағалау өте қажет, бүл жағдайда маңызды деп келесі көрсеткіштерді есептеуге болады: түсетін жауын-шашьш мөлшері жөне олардың жыл бойы бөлінуі; орташа төуліктік температура жиынтығы; ауаның орташа тәуліктік температурасы 0°, +5°,+10°, ауысу күндері жөне бұл кезеңнің ұзақтығы; көкгемде-бірінші, күзде-сощы бозқырау түсетін күндері және аязсыз кезеіщің үзақтыгы; дақылдар мен сорттардың бүл көрсеткіштерге қоятьш талабы жөне тағы да басқа көрсеткіштер. Сонымен қатар тиімді қүнарлығы бойынша топырақты бағалау және осы көрсеткіш бойынша нақты мүмкін өнімді есептеу жатады. Қазақстанның орташа көпжылдық жауын-шашын мөлшері далалы және орманды-дадалы аймақтарда 250-ден 335 дейін, таулы аймақтарда 450-дан 560 мм дейін ауытқып, шөл аймақтарында 100-150 мм дейін төмендейді (16-кесте). 16-кесте* Қазақстанның бірқатар аудандарында түсетін орташа көпжылдық жауын-шашын мөлшері және онын жылы кезең айларында бөлінуі (мм)
'Ескерту: 16-23 кесте "Справочник агронома" Кайнар. А-Ата, 1985 кітабында мазмүндалған жадығаттар бойынша құрастырылған.Кестеде түсетін жауын-шашын мөлшерінің жыдцық кезеңдері мен айлары бойышпа көпжылдық орташа көрсеткіштері келтірілген, ол дақылдардың өсу-даму кезеңінде ылғалмен қамтамасыз етілуін бағалауға мүмкіншілік береді. Республикамыздың солтүстік облыстарында 0°С жоғары температура жиынтығы 2415°-тен 2800°-қа дейін ауытқиды және оңгүстікте 3526°-тен 4511°-қа дейін, +5°С жоғары тиісінше 2300-2700°С және 3400-4400°С жөне +10°С жоғары 2080-2400°С жөне 3200-4065°С (17-кесте). Ауылшаруашылық дақылдарының жылуға қажеттілігін салыстыра отырып өртүрлі пісу тобына жататын дақылдар мен сорттарды өсіру мүмкіншілігіне қорытынды жасауға болады. 18-кесте 55 ендік градусында ауылшаруашылық дақылдарының өсіп-даму кезеңінде жылуға қажеттілігі
Сорттардың пісу тобына байланысты белсенді температура жиынтығының қажеттілігі (астықтьщ І-тобына +5°С жоғары) 950 градустан 1700°-қа дейін ауытқиды (18-кесте), ал жылу сүйгіш, дақылдарға белсенді жиьнтық температурасы +10°С-тан жоғары басталатьшдар, ал мақтаға +15°С-тан жоғарыларға тиісінше 2200-3000 С жене 2900-4000°С. Көпжылдық мал азықтық дақылдарды жемшөпке шабьшмалы пісу кезеңіне дейінгі (масақтану, бүрлену-гүлдену) қажетті белсеңці температура жиынтығы (+5° жоғары) 700-ден 900° дейін, тұқымның толық пісуіне дейін 1100-1500°С, біржылдық шөптерде (судан шөбі, итқонақ) тиісінше 1100-1200°С жөне 1600-1800°С (19-кесте). 19-кесте Көпжылдық шөптерді жем-шөпке және тұқымға өсіргенде өсіп-даму кезеңіндегі жылуға қажеттілігі
Соңдықтан өр түрлі пісу тобындағы дақылдардың, сорттардың, будаңцардың жылуға (белсенді температура жиынтығы) қажеттілігін және осы факгор мен қамтамасыз етілуін салыстыра отырып, осы дақылдар мен сорттардың нақты жағдайда есіру мүмкіншілігін бағалауға болады. Бірақ мұнда тәулік температурасы 0°С, +5°С, +10°С, +15°С ауысуы жөне осы температуралардың ұзақтық кезеңін есептеу қажет. Көктемде тәулік температурасы +5° асқанда жылуға қажетсінуі жоғары емес дақылдардың жөне көпжылдық шөптердің егін көгі өсіп шығады, 10°С-тан жоғары температураларда жылы сүйгіш дақылдардың тұқымдары өніп шығады. Солтүстік Қазақстан облыстарында орташа тәуліктік температура +5°С-тан ауысуы кектемде сәуір айының екінші жартысында басталады, ал осы көрсеткіштің күзде ауысуы қазан айының 1-ші онкүндігінде және 160-170 тәулік құрастырады, 10°С ауысуы-мамыр айының 1-ші онкүвдігінде (20-кесте).Республикамызда онтүстік облыстарында температура + 5С ауысуы солтүстік аймаққа қарағанда бір ай бұрын өтеді наурыз айының екінші жартысында, ал күзде қазан айының соныңда қараша айының басында және орташа 208 ө 244 тәулік қалыптасады, ол 50-80 тәулік көбірек, +10 С жоғары температура кезенінің ұзақтығы солтүстікте 130-140 тәулік, онтүстікте 170-200 тәулік құрайды, ол нақты аймақта тиісті дақылдар тобын өсіру мүмкіншілігіне қорытынды жасауға мүмкіндік береді. 20 кете Ауаның орташа тәулік температурасы 0, +5,+10,+15 С- тан ауысу күндері және ауа температурасы сол шектен жоғары күндер саны
Биоклиматтық потенциалды бағалауда гидротермиалық коэффициешті есептеу керек (ГТК), ол жер аумағыньщ (территорріяның) ылғалдылығын білдіретін көрсеткіш болып табылады. Г.Т. Селянинов бойынша ГТК орташа төуліктік ауа температурасы 10°С-тан жоғары кезеңнің жауын-шашын жиынтығы (г) мм, сол уақыттағы он рет азайтылған температура жиышығына (I) қатынасы, яғни ГТК-ны ауылшаруашылық дақылдарының өртүрлі аймақтарда ылғалмен қамтамасыз етілуін анықтау үшін ауылшаруашылық климаттың бағалауына қолданады: ГТК неғұрлым төмен болса қуаңшылық соғұрлым қатты және 1-ден төмен көрсеткіш климатгың қуаңшылығьш дөлелдейді. Республикамыздъң аймақтарында өсіп-даму кезеңівдегі орташа керсеткіштері: орманды дала жөне далалы аймақта 0,8-0,9, құрғақ дала жөне шөлейтге 0,3-0,6, шөлде 0,1-0,2-ден келмек. ГГК-ны өсіп-даму кезеңінің жеке бір бөлігіне де есептеуге болады:ГТК<0,4 қуаңшылықтың ете қатты белгісі, ГТК=0,4-0,5-қатгы, ГТК-0,6-қуаңшылықтың орташа белгісі. Дақылдардың өсіп-даму кезеңі, әсіресе жылу сүйгіштердің аймақтың белсенді температура жиынтығы мен қамтамасыз етілуімен ғана емес жөне аязсыз кезеңнің ұзақтығымен, дақылдардың бозқырауға төзімділігімен де шектеледі. Республикамыздың солтүстік облыстарывда көкгемнің соңғы бозқьфау түсетін орташа күндері 15-22 мамыр, ал кейбір жылдары соңғы бозқыраулар осы аудавдарда 10-15 және 22 маусымда да болуы мүмкін (21-кесте), ал оңтүстік аймақтарда көктемгі бозқьфаудың орташа күндері сөуір айының екішпі жартысында түседі. 21-кесте Бірінші және соңғы бозқырау түсетін күңдері және аязсыз кезеңнің ұзақтығы
Күзгі бозқыраудың орташа түсетін күндері солтүстік аудандарда-қыркүйек айының 2-піі онкүндігі, бірақ кейбір жылдары тамыз айының 2-ші онкүндігіңце де болуы мүмкін. Бұған байланысты аязсыз кезеңнің ұзақтығы 80-тәуліктен 150 тәулікке дейін ауытқиды, ал оңгүстікге 114-115-тен 180-240 төулікке дейін. Сөйтіп, аймақтың биоклиматтық жағдайьн толықтырьп бағалау үшін аязсыз кезеңці есептеу қажет немесе көкгемгі жөне күзгі бозқыраудың орташа күндерін, сонымен қатар өсімдікгердің өр түрлі өсіп-даму кезендерінің бозқырауға төзімділігін ескерген жөн. Егін көгі кезеңінде бозқырауға ең төзімділері-көпжылдық шөитер-қылтықсыз арпабас, еркекшөп, жоңьшқа, эспарцет және т.б., дөнді дақылдар-бидай, сұлы, арпа, асбүршақ (22-кесте), егін көгі немесе қайта көкгеу кезеңінде (көп жылдық шөптер) тиісінше 9-20° жөне —7-10° бозқырауды көтереді. Гүлдену жэне пісу кезеңцеріңце олардың төзщцілігі -1-2°-тан 4°С-қа дейін төмендейді. Бозқырауға төзімсіздер - жүгері, тары, судан шөбі, шай жүгері, итқонақ, қонақтары. Егін когі кезеңінде 2-3°-қа дейін бозқырауды көтереді, өте қатты бозқырау оларды қүртады. Мақта, күріш, қарақұмық шамалы бозқырауға да (-0,5-1 С)өте сезімтал. жүктеу/скачать 13,01 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||