Сұрақтар және тапсырмалар

35 
4. 
ОТБАСЫНДАҒЫ СҮЙІСПЕНШІЛІК 
Оқу құралының практикалық бөлімінде отбасы татулығы мен үйлесімділігі 
мәселесіне бағытталған ақпараттар, іс-шаралар келтірілген. Отбасы татулығы 
мен үйлесімділігі ата-ана мен бала және ерлі зайыптылардың арасындағы 
сүйіспеншілік сезімімен тығыз байланысты. Ата-ана мен бала және ерлі-зайып-
тылар қатынасында өзара түсіністік, сыйластық, көмек тек қана отбасы мүшеле-
рінің арасында сүйіспеншілік сезімі болғанда ғана бақытты жандардан тұратын 
отбасына айналады. А. Некрасов өзінің «Материнская любовь» еңбегінде отба-
сындағы татулық, үйлесімділік көбіне ананың еншісінде деп есептейді. Осы 
автордың ойынша көптеген жастар «махаббат» пен «ғашық» болу сезімін ша-
тастырып, отбасын құрады және бірден дүниеге сәби әкеледі. Ғашықтық сезім – 
өткінші сезім, ол әркімде әр түрлі уақытқа созылады. Сондықтан ғашық болған 
жастар 1-2 жыл жақсы достар болып кездесіп жүріп, сол уақыт аралығында ара-
ларында тек түсіністік, бірі болмаса екіншісіне өмір мәнсіз көрініп, ал бірге 
болғанда бүкіл дүниеде тек екеуі ғана бар, осы адамнан басқа ешкімді қаламай-
тындай, байқамайтындай сезім болғанда жастар отбасын құруға, дүниеге сәби 
әкелуге шешім қабылдаса, олар өмірде кездесетін барлық қиындықтарды бірге 
көріп, бірін-бірі қолдап тату-тәтті өмір сүрер еді. Өкінішке қарай балғын сезім-
мен үйленіп алғасын, кейін ғашықтық сезім тарағанда әйел адамдар өздерінің 
барлық сүйіспеншілігін балаларына беріп, күйеулері өздерін қажетсіз сезінеді. 
Осыдан келіп ер адамдар сырттан тіреу, жанын түсінетін, қиындықта медеу бо-
латын әйелдерді іздейді. Автордың пікірінше, әйел адам ең алдымен күйеуін 
жақсы көріп, тату қарым-қатынас жасау арқылы өзінің баласына болашақта 
отбасындағы сыйластық туралы түсінігін қалыптастарады.
Жер бетіндегі барлық нәрсенің негізі махаббат екені сөзсіз. Ресейлік 
эстрада әншісі Лариса Долинаның әнінде шырқалғандай: «Бастысы үй-ішіндегі 
ауа-райы. Қалғанының барлығы жай нәрсе». Ал осы «ауа-райы жұбайлар 
арасындағы махаббат арқауымен анықталады. Махаббат бұл – отбасылық 
іргетасты құру кезінде қыз бен жігітті бір тұтас адамдай сезініп, қандай сынақ 
болса да бір-бірінен ажыраспайтындай ететін сезім. Егер «отбасы» сөзінің 
мағынасына үңілер болсақ, бұл оның барлық мүшелерінің татулығы мен бірлігін 
білдіреді. Бұл бірлік махаббатсыз болмайды. Отбасындағы махаббат 
таңғаларлық ғажайып нәрселер жасайтындығы туралы көптеген өлеңдер, аңыз 
әңгімелер, прозалар, бейне фильмдер бар. Шынайы махаббат өлімнен құтқарады, 
қорғаныш, сенімділік сезімін жүрекке ұялатады. Ата-анамның арасындағы 
қатынас махаббат пен өзара сыйластыққа негізделсе, әрдайым үйлесімді әрі 
жылы болады. Отбасылық кіршіксіз махаббаттың белгісі ретінде Кристина деген 
қыздың ғаламторға жазған мына хатын келтіріп отырмыз: «22 жыл бұрын менің 
анам сіңілімді дүниеге әкелді, бұл отбасы үшін үлкен қуаныш болды, бірақ қайғы 
айтып келмейді дегендей, «Сал ауруына әкелетін, жүктіліктен кейінгі склероз» 
деген анама қойған дәрігерлердің диагнозы біз үшін ауыр соққы болды. 
Анамыздың денсаулығына қауіптеніп, басымыздан кешкен күйзеліс-
уайымымызды ауызбен айтып жеткізуге болмас. Әкемізбен бірге қанша 

36 
қиындықтарды бастан кешірдік, бірақ бұл ауыртпалық біздің әкеміздің сағын 
сындырмады, ол анамды аялап күтіп, анамыздың жазылуы үшін қолынан 
келгеннің барлығын жасады. Ата-анамыздың арасында сыйластық сезімі 
бастапқы қалпында қалды. Уақыт өтті. Туған-туыстарының қамқорлығы мен 
сүйіспеншіліктері анамыздың ауруын жеңді. Анам жазылды. Бүгінгі күні ата-
анам бір-бірін аялап өмір сүруде. Махаббат ғажайыптар жасайтындығына көзім 
жеттті».
Осы кішкене хатта қанша адамның тағдыры, қайғысы мен қуанышы жа-
тыр. Бұл сынақтан осы хаттың иелерін жақсы өмірге шынайы махаббат әкелді. 
Отандық психолог ғалым Қ.Жарықбаев өзінің «Ұлттық психологияны 
оқыту – ұлтшылдық емес» – атты мақаласында қазақ даласындағы отбасы 
мүшелерінің арасындағы сүйіспеншілік мәселелерін талдай келе, қазіргі кезде 
осы асыл сезімнің арзандап кеткенін айтады. Оның себебі жастар махаббат деп 
алданып қалуына байланысты Қазақстанда тастанды балалардың 90% қазақ 
балалары екенін айтады (2000). Қазіргі шаңырақ көтерген жастардың бала 
тәрбиесіне толық даяр еместігі немесе ата–ананың тәрбиедегі «қараңғылығы» 
салдарымен түсіндіруге болады. Өмірге келген нәрестеге ананың адал махаббаты 
мен кіршіксіз көңілі таза ауадай қажет. Себебі, сәби өмірге мүлде дәрменсіз 
күйде келеді. Нәрестенің өмірге келіп, кіндігінің кесіліп, жөргекке оралуынан 
бастап дені сау, ақылды да тәлімді бала етіп өсіру ата-ананың міндеті ғана емес, 
сонымен қатар олардың арасындағы махаббатқа да байланысты. Баланың 
бақытты болуы ең алдымен ата-ананың арасындағы махаббатқа, бір-бірінің жан 
дүниесiн танып, сырласып, сыйласып өмір сүруінде. Осы бағытта құнды 
зерттеудiң негiзiн салған ғалымдар М.И.Лисина, Қ.Т.Шерьязданова. Олар 
мектепке дейiнгi балалардың ересектермен қарым-қатынасын зерттеуде – 
отбасында тәрбиеленушi және түрлi типтегi балалар мекемелерiндегi отбасынан 
тыс тәрбиеленiп жатқан балаларды салыстыра отырып зерттеді. Балалар үйiнде 
тәрбиеленушiлер өмiр сүруге қажеттi барлық қажеттiлiктермен (қалыпты 
тамақтану, киiм, ойыншық, дәрiгерлiк бақылау, бiлiм т.б.) қамтамасыз 
етiлгенiмен, дара бағыттағы үлкендердiң эмоционалды-жағымды қарым-
қатынасының тапшылығы олардың жан-жақты психикалық дамуын баяулатады.
М.И.Лисина, Қ.Т.Шерьязданова еңбектерi көрсеткендей, ата-аналық 
сезімнің «қосылуы» бала дамуының түрлi аспектiлерiне: олардың танымдық 
белсендiлiктерiне, тiлiнің дамуына, заттық әрекеттерді игеруiне игi әсерiн 
тигiзедi. Баланың махаббатқа қажеттілігі оның тұлғалық қасиеттерінің дамуы-
мен тығыз байланысты. Көптеген ғалымдардың пікірінше (А.В.Запорожец, 
А.А.Леонтьев, М.И.Лисина, Қ.Т.Шерьязданова), ата-ананың махаббатына деген 
қажеттілік адамның басқа ниеттерімен қауышпайтын, ерекше өзіндік қатынас 
болып табылады. Зерттеушілердің бақылауларынан, махаббатқа қажеттілік ба-
ланың өмір сүру барысында, нақты қарым-қатынас құру формасына ықпал етеді. 
Жоғарыдағы ғалымдардың зерттеу нәтижелері балалар үйінде тәрбиеленуші 
балалардың қарым-қатынасы сенімсіздік, агрессивтілік, тәуелділік сияқты 
жағымсыз эмоцияда болған.

37 
Отбасындағы ата-ана мен бала арасындағы махаббат мәселесін зерттеген 
ғалымдардың бірі В.С.Мухина мен Л.А.Венгер. Олар шимпанзенің кішкентай екі 
баласын алып, біреуіне мамық жүнді жұмсақ куыршақ берген және бұл 
қуыршақтың кеудесінен сүт шықпайды, ал екінші шимпанзенің баласына суық, 
қатты, бірақ кеудесінен сүт шығатын қуыршақ жасап берген. Осы екі кішкентай 
шимпонзе балаларының мінез
-
құлқын бір ай қадағалап бақылаған. Нәтижесінде 
мамық жүнді, сүті жоқ қуыршақты шимпонзе баласы қолынан түсірмей, 
кеудесіне басып өзімен үнемі ұстап жұрген. Ал екінші суық, қатты, бірақ сүті бар 
қуыршаққа шимпонзе баласы жақындамаған, қолына ұстамаған. Қайда болса, 
сонда тастап кете берген. Бұдан шығатын түйін, мақұлық баласының өзі 
махаббат сезімін қажет етеді, жан жылуын, жұмсақ қатынасты іздейді. Адамның 
баласы да тек махаббат сезімін сезінгенде ғана өзі де сондай сезімді ата-анасына 
бере алады. Бұл ғылыми тұрғыдан зерттеліп, дәлелденген.
Бала әр уақытта өзіне жасалған эмоциялық қолдауды қажет етеді. 
Л.А.Венгердің пікірінше баланың жан-жақты дамуына отбасы мүшелерінің 
арасындағы сүйіспеншіліктің әсерін көрсете келіп, баланың бойында 
адамгершілік және эстетикалық талғамы жоғары, ынтымақтастық қарым-
қатынастағы толыққанды азамат болып өсетінін анықтаған. Осылайша, баланы 
еркін, сүйіспеншілікпен тәрбиелеудің маңызын ашқан.
Батыстық психолог Э.Фромм: «отбасындағы баланың психологиялық тепе-
теңдігі оның ата-анасымен болған жақын да эмоциялық қатынасына байланыс-
ты» – деп көрсетсе, бала бойындағы невроздың болу себептерін зерттеген ре-
сейлік ғалым А. И. Захаров отбасындағы қаталдыққа, зорлық-зомбылыққа, жа-
ғымсыз эмоциялық қатынасқа балаға немқұрайлы қарайтын ата-аналардың ба-
лалары ұшырайтынын анықтаған. Осы орайда чех ғалымдары И. Лангмейер мен 
З. Матейчек баланың психикалық даму мәселелерін зерттей келе, отбасындағы 
сүйіспеншілікке толы қарым-қатынас балалардың жарасымды әлеуметтік-
психологиялық қасиеттеріне ғана емес, сонымен қатар, олардың физикалық 
денсаулығына да тиімді ықпал ететінін анықтаған. Олар екі отбасын алып са-
лыстырған: бірі сүйіспеншілік орнаған отбасы болса, екіншісінде селқостық, 
ымырасыздық, ынтымақтастығы жараспаған отбасы. Екі отбасындағы балалар-
дың дәрігерлік анықтамасы бойынша сүйіспеншілік қатынастағы балалардың 
денсаулығы әлдеқайда жоғары болған. Бұдан шығатын түйін: отбасындағы жа-
расымдылық, сүйіспеншілік сезімдері отбасы мүшелерінің физикалық және ру-
хани-адамгершілік, әлеуметтік-психологиялық даму деңгейіне жүйелі ықпал 
етеді.
Сонымен, ғалымдардың ойынша, отбасындағы жағымды қарым-қатынас 
балада жауапкершілік, ынтымақтастық, бірлік сияқты қасиеттерге негіз болса, 
керісінше жағдайдағы қарым-қатынас (ұрыс-керіс, қақтығысушылық) баланың 
көңіл-күйіне, еңбекке қабілеттілігіне үлкен зиян келтіреді. Осыған байланысты 
халқымызда "Тәрбие тал бесіктен" – деген нақыл сөз бар. Асыл сөздің мәні 
балаға дүниеге келгеннен бастап ата-ана татулығын, өзара сыйластығын көрсетіп 
тәрбиелесе, кішкене күнінен ата-анасының арасындағы сүйіспеншілікті сезініп 
өссе, ертең өзінің болашақ отбасына мына тамаша өнегені апаруға тырысады ғой. 

38 
Бұдан әр отбасындағы ата-аналардың алдында тұрған басты міндет – өзінің ісін, 
өмірін жалғастыратын салауатты, саналы ұрпақ тәрбиелеуде өнеге болатын 
тәжірибелерді көрсету. Осыдан болар ата-бабаларымыз "әкесіне қарап ұл өсер, 
анасына қарап қыз өсер" – деген. Мәңгі жасағысы келетін халық атадан балаға 
қалатын қара шаңырақты қадірлеуді ата-ананың балаға беретін тәрбиесімен 
тығыз байланыста қарастырған. Өскелең ұрпақтың тәлім-тәрбиесіне қазақ халқы 
баса назар аударған. Орта ғасырда өмір сүрген шығыстың әйгілі ойшылы, ұлы 
ғалым әл Фараби өз еңбектерінде баланың ой-сезімін, мінез-құлқын тәрбиелеп, 
жетілдіру арқылы оны бақыт жолына салуды көздеген. Бала тәрбиесі ең алдымен 
отбасындағы ата-анасының ықпалымен жүзеге асатынын: «Сүтпен біткен мінез 
сүйекпен кетеді», «Ұяда не көрсе, ұшқанда соны іледі» т.б. қанатты сөздерден 
көреміз.
Бала тәрбиесінде ананың "Әлди, әлди, ақ бөпем, ақ бесікке жат, бөпем" – 
деген бесік жыры, әжесінің, атасының ертегісі ерекше орын алады. Бесік 
жырында жас нәрестені әлпештеген анасы оны әлемдегі ең асыл нәрсеге теңейді, 
оның кішкене жүрегін ана тіліндегі әсем әуенмен, жүрек жарды баласына деген 
сүйспеншілігін, қуанышын жұмсақ үн мен ойлы сөзбен бала санасына сіңіре 
берген. Сонымен, қатар ұрпағына артатын үмітін, сенімін Өз халқына, отанының 
адал азаматы болатынын жырлаған. Осыдан болар халқымызда «бесік жырын 
естімеген баладан қандай имандылық күтесің», «Бесіксіз үйде береке жоқ», 
«Бесік көрмегеннен без» – дейтін сөздерде терең мағына жатыр. Сол сияқты 

жүктеу/скачать 1,35 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: