Оқулық Алматы, 012 ббк 65. 29 К 68

Өнімді өткізуден түскен пайда табыстың негізгі бөлігі болып табылады жəне оның 90 немесе пайданың одан да жоғары пайызын құрайды. Негізгі қорларды немесе басқа да мүліктерді өткізуден түскен пайда бұл мүліктердің сату бағасы мен бастапқы немесе қалдық құны арасындағы айырма ретінде анықталады.

2. 
   патентті, өндірістік нұсқаларды сондай-ақ басқа да интеллектуалдық меншіктерді жалға беруден түскен түсімдер; 3) дивидендтер түріндегі
   

1. 
   шаруашылық жүргізу келісімшарттарының шарттарын бұзғаны үшін төленетін айыппұлдар, өсімпұлдар; 2) сыйға тарту шарты бой-ынша берілген активтер; 3) кəсіпорынға əкелген шығындарының ор-нын толтыру төлемдері; 4) есепті жылда анықталған өткен жылдардың пайдасы; 5) негізгі қаражаттарды қоспағанда кəсіпорын активтерін қайта бағалау соммалары; 6) бағамдық айырмашылықтар; 7) талап ету мерзімі өтіп кеткен кредиторлық қарыздар соммасы.
   

Пайда нарықтық қатынастардың аса маңызды категориясы болып табылады жəне келесі функцияларды атқарады:

–пайда кəсіпорынжұмысыныңкритерийіжəнетиімділіккөрсеткіші болып табылады;

– пайда қаржылық-экономикалық көрсеткіш ретінде ынталандыру-шы функцияны білдіреді;

– пайда əртүрлі деңгейдегі бюджеттерді қалыптастырудың көзі бо-лып табылады.

Пайданы жоспарлау – қаржылық жоспарлаудың құрамдас бөлігі, өйткені ол кəсіпорынның барлық қызмет түрлері бойынша бөлек жүзеге асырылады, қаржылық жоспарды əзірлеу кезінде пайда көлеміне əсер ететін барлық факторлар ескеріледі.

Жоспарлау объектісі – баланстық пайда, яғни өнімдерді өткізу мен қызметтерді көрсетуден түскен пайда. Өндірілген жəне өткізілген өнімнің көлеміне жəне жоспарлы жылдың басы мен соңындағы қоймадағы дайын өнім қорының мөлшеріне байланысты болжамдала-тын сату көлемі пайданы есептеудің негізі болып табылады.

Практикада пайданы жоспарлаудың келесі əдістері қолданылады:

• 
  тікелей есептеу əдісі;
  
• 
  талдамалық əдіс;
  
• 
  нормативтік;
  
• 
  кешенді;
  
• 
  факторлық (бағдарламалық-факторлық).
  

1. 
   Пайданы тікелей есептеу əдісі – өнімнің жоспарлы немесе толық өзіндік құны мен өнім бірлігінің көтерме сату бағасын анықтауды қамтиды, олардың арасындағы айырма өнімнің жоспарлы көлеміне көбейтілетін өнім бірлігінің пайдасын анықтайды. Нəтижесінде жо-спарлы пайда алынады.
   

Пайдажоспарлыжылдыңбасыменсоңындағыөткізілмегенөнімінің қалдығын ескере отырып тікелей есептеу əдісі арқылы анықталады.

Пайданы жоспарлаудың талдамалық əдісінің екі түрі пайдаланы-лады:

1. 
   Өткізу көлемін арттыру, өнімнің өзіндік құнын төмендету, пайда көлеміне əсер ететін тауар ассортиментінің өзгеруі, сортын, көтерме баға деңгейін жəне басқа факторларды өзгерту арқылы пайыздық базалық рентабельділікті арттыру;
   

2. 
   Кəсіпорынның көтерме бағасымен есептелген тауарлық өнімнің 1 тг-ге кеткен шығын көрсеткіші арқылы.
   

Бірінші нұсқада: пайыздық базалық рентабельділік арқылы жо-спарлы пайданы есептеу салыстырмалы жəне салыстырылмайтын өнімдермен бөлек жүргізіледі. Есептеу есепті жылдағы базалық рентабельділікті анықтаудан басталады.

Рентабельділік = Пайда/өткізілетін өнімнің өзіндік құны=12.5/50х100=25%

Салыстырмалыөнімбойыншажоспарлыжылдағытабыстыанықтау жоспарлы жылдағы өнімнің өзіндік құнын есепті жылдағы өнімнің өзіндік құнына аудару арқылы, яғни жоспарлы жылдағы өнімнің өзіндік құнының 3%-ға төмендеуі арқылы орындалады.

Есепті жылдағы өзіндік құн бойынша жоспарлы жылдағы өнімнің өзіндік құны=55*100/(100-3%)=56,7млн.тг.

Базалық рентабельділіктің 25% деңгейіне қарағанда жоспарлы жылы тауарды өткізуден түскен пайда сомасы келесідей болады:

2. 
   Шығарылған өнімдердің ассортиментіндегі өзгерістердің ықпалын есептеу рентабельділік коэффициентін қолдану арқылы жүзеге асырылады.
   

• 
  – есепті жыл рентабел.=(40*44+35*15+25*9)/100=25%
  

• 
  – жоспарлы жыл рентабел.=(40*45+50*20+50*5)/100=28.5%
  

Қорытынды: Шығарылған өнімнің ассортиментінің өзгеруі рентабельділік коэффициентін 3,5% пайызға өсірді, бұл табыстың 2 млн.тг өскендігін көрсетеді.

Пайда = 56.7*3.5%/100=2млн.тг

3. 
   Шығарылған өнімдердің сұрыптылығының жылжыту ықпалын есептеу-сұрыптау коэффициентін өзгерту арқылы іске асырады. Сондай-ақ жалпы шығарылған тауар өнімдерінің жекелеген сорттарының үлес салмағын ескере отырып, олардың бағаларының арақатынасы % арқылы анықталады.
   

К_{с есеп.жыл}=(78*100+19*60+3*20)/100=90% K_{c жосп. жыл}=(88*100+10*60+2*20)/100=94.4%

Қорытынды: Пайда 2,5млн.тг-ге артады.

Пайда= 56,7*4,4%/100=2.5млн.тг

2. 
   Кіріс қалдықтары бойынша пайда есепті жылдың 4 тоқсанының рентабельділігін есепке алу арқылы анықталады. Егер жоспарлы жылдың басында қоймадағы тауар қалдығының жоспарлы өзіндік құны 6 млн.тг құрайтын болса, 25% рентабельділік жағдайында пайда келесідей болады:
   

2. 
   Жоспарлы жылдың 4 тоқсанындағы рентабельділікке қарағанда кіріс қалдықтары бойынша пайда:
   

Пайда=3.5*28.5%/100=1 млн.тг

2. 
   Салыстырылмайтын өнім бойынша пайда белгілі бір бекітілген рентабельділік пайызына өнімнің жоспарлы өзіндік құнын оны шығару көлеміне көбейту арқылы анықталады. Айталық салыстырылмай-тын өнімнің жоспарлы өзіндік құны 2 млн. тг., рентабельділігі 20% болғанда:
   

Пайда=2*20%/100=0.4млн.тг

5. Жоспарлы жылдағы салыстырмалы өнім бойынша тау-ар шығарылымынан түскен пайда базалық рентабельділік арқылы анықталады: -14,2 млн тг.

а)жоспарлыжылдағытауарлықөнімніңөзіндікқұнынтөмендетуден үнемдеу 1,6 млн.тг құрайды;

б) өндірілетін өнімнің құрылымын өзгерту нəтижесінде пайда 2 млн.тг ұлғаяды;

в) өнім сапасын арттыру нəтижесінде пайда 2,5 млн.тг ұлғаяды; г) салыстырмалы өнімнің жалпы көлемінен түсетін пайда 20,3 млн.тг; д) жоспарлы жыл басында қоймадағы қалдық бойынша пайда 1,5

з) салыстырылмайтын өнім бойынша пайда 0,4 млн.тг; и) жоспарлы пайданың жалпы соммасы 21,2 млн.тг.

Пайданы жоспарлаудың талдамалық əдісінің екінші нұсқасында көтерме сауда босату бағасындағы тауар өнімінің бағасы 1 тг жұмсалған шығын негізінде анықталады.

Мысалы: Тауар өнімнің көтерме сауда босату бағасының жалпы соммасы 30 млн.тг, ал тауар өнімінің 1 тг кеткен шығын көлемі 85 тиын болса, онда пайда 15 тиынды құрайды. Тауар өнімдерінің түсімінен пайда сомасы келесідей болады:

Бұл əдістің артықшылығы: кəсіпорынның жоспарын əзірлеудегі қарапайымдылығы жəне салыстырылатын жəне салыстырылмайтын есеп барлық өнімге жүргізіледі.

Мысалы: рентабельділіктің 25% деңгейінде жоспарлы жылдағы са-тылатын өнімнің өзіндік құны 2 000 000 тг. Пайда 0,5 млн. құрайды. Жоспарлы шығарылым бойынша пайданы жоспарлау жылдың басы мен аяғындағы өндірілген өнімнің кіріс жəне шығыс қалдықтары бой-ынша түзету қажет.

Бұл əдістің артықшылығы: жеңілділігі, көп еңбек шығындарын қажет етпейді. Біртектес өнімдерді шығаратын біртектес кəсіпорын-дарда қолданылады.

Қазіргі кезде пайданы жоспарлаудың факторлық əдісі қолданыла бастады. Бұл əдіс келесі кезеңдерді қамтиды:

1. 
   есепті кезеңнің базалық көрсеткіштерін, яғни жиынтық пайда, сатудан түскен пайда, операциялық табыстар мен шығындарды, өнімді өткізуден тыс табыстар мен шығындарды анықтау;
   
2. 
   шаруашылық қызметтерінің міндеттерін айқындау, соның ішінде өндіріс көлемін арттыру, өзіндік құнын азайту, өнімді өткізуден тыс та-быстарды ұлғайту;
   

3. 
   өзіндік талдамалық бақылауымен, эксперттік мамандардың, бол-жамдармен қарастырылатын инфляция индекстерін анықтау.
   

Келесі инфляция индекстерін қолдану ұсынылады:

1. 
   шығарылатын өнімдер бағасының өсім индексі;
   
2. 
   пайдаланылатын материалдық құндылықтар бағасының өсім индексі;
   

3. 
   еңбек бағасының өсім индексі;
   
4. 
   амортизациялық аударымдар өзгерісінің индексі;
   
5. 
   басқа да шығындар индексі.