Оқулық Алматы, 013 Қ. А. Абдуқадырова əож 665. 6/. (075. 8) Кбж 35. 514я73 а 14 Пікір жазғандар

180
СН
3
− CH = СН
2
+ СН
3
∙ > СН
4
+∙СН
2
- CH = СН
2
СН
3
∙+ СН
3
- СНСН
3
- СН
3 
> СН
4
+ СН
3
- C∙ (CH)
3
(5)
Олефиндер жағдайында радикалдың тұрақсыздануы екіншілік 
байланыс бойынша мезомерлі эффект арқылы іске асады.
Олефиндер тек ингибиторлар ғана емес, сондай-ақ инициаторлар 
ретінде де қолданылады.
Инициаторлар
ыдырағанда тізбекті жалғастыра алатын, белсенді 
бөлшекті түзеді (мысалы, радикал).
Термиялық крекинг барысында алкандар парафиндер мен оле-
финдер түзіп ыдырайды. Алканның молекулалық салмағы үлкен 
болған сайын, молекуланың ортасына қарай жақын үзілу процесі 
жүреді. Этан, пропан жəне бутан сияқты төменмолекулалы ал-
кандар дегидрлеу реакцияларына түседі. Крекинг шартында метан 
ыдырамайды.
С
2
Н
6 
С
2
Н
2
+ 2Н
2
Пропан екі бағытта да бірдей ыдырайды:
C
2
H
4 
+ CH
4
C
3
H
8 
C
3
H
6 
+ H
2
Бутан 500-600
o
С температурада С-С байланыс бойынша ыды-
райды жəне аз мөлшерде дегидрленеді:
CH
4 
+ C
3
H
6
C
4
H
10 
С
2
Н
6
+ С
2
Н
4
C
4
H
8 
+ H
2
C
4
H
10 
+ C
5
H
12
(6)
C
10
H
22
С
2
Н
6
+ С
8
Н
16
C
10
H
20 
+ H
2

181
Термиялық реакцияларда олефиндер шарттарға байланысты 
молекулалы массасы төмен алкендер мен алкиндер ыдырауына 
ұшырайды, бірақ бұл реакциялар барысында олефиндер полимер-
ленуі мүмкін.
СН
2
= СН
– СН = СН
2 
+ СН
2 
= СН
2 
С
6
Н
12 
+ С
6
Н
6
(7)
циклогексан бензол
Нафтендер үшін келесі реакциялардың топтары сəйкес келеді:
Алкандарға қарағанда термиялық процестерде нафтендер тұ-
рақтылау болады. Олардың ішінде циклопентан мен циклогексан 
ең тұрақты. Бүйірлі қатарлары жоқ болса нафтендердің термиялық 
ыдырауы С-С байланыс үзілу жəне түзілген бирадикал арқылы 
тұрақты молекулалар түзілу бойынша жүреді:
Нафтен көмірсутектеріне жоғары температурада мынадай өз-
герістердің түрлері тəн:
1) бүйір парафинді тізбектердің деалкилденуі немесе қысқаруы;
2) сақинаның дегидрленуі нəтижесінде циклоолефиндер мен аро-
мат ты көмірсутектер түзілуі;
3) деалкилденуден кейін полициклді нафтендердің жартылай жəне 
толық дециклденуі;
4) моноциклді нафтендердің олефиндер немесе парафин-
диолефиндерге ыдырауы.
Деалкилдеу
– алкандардың ыдырау реакциясына ұқсас. Деалкилдеу 
– тізбектелген реакциялардың типтік мысалы бола алады. Қыздыруды 
ұзартқан сайын бүйіржақ тізбектері қысқара түседі. Метил мен этил 
топтары біршама қиын түзіледі.
Дециклдеу
– кезінде циклді нафтендер бұзылып, деалкилденеді. 
Мысалы, 700-800°С аралығында циклогексан ыдырап, этан жəне бу-
тадиен түзіледі:

182
C
6
H
12 
C
2
H
6 
+ C
4
H
6
Бициклді нафтендер 600°С жəне одан да жоғары темпе ра ту рада 
дециклдену, деалкилдену жəне дегидрлену реакцияларға ұшы райды:
Дегидрлеу – жоғары температураларда крекинг пен пиролиз 
реакциялары барысында циклоолефиндер мен ароматты көмірсутектер 
түзілетін процестер. Төмендеу қысым реакцияға қолайлы:
Ароматты көмірсутектер термиялық жағынан тұрақты, сондықтан 
термиялық процестердің өнімдерінде жиналады. Ұзын бүйір тіз-
бектері бар ароматты көмірсутектер монометилденген ароматты 
көмірсутектердің түзілуімен деалкилдеу процесіне ұшырауы мүмкін.
Орынбасушылары жоқ ароматты көмірсутектер (гомоядролы) 
жə не тізбекте көміртек атомдарының саны төмен ароматты көмір-
су тек тер ыдырауға мүлдем ұшырамайды. Термиялық процестердің 
шартында олар сутектің бөлінуімен бірге конденсациялануы мүмкін. 
Бензол мен нафталиннің конденсациясы арқылы дифенил, ди-
нафтил, сонымен қатар жоғары конденсацияланған ұшқыш емес жəне 
хинолинда ерімейтін заттар түзіледі, бұл заттардан қатты көміртектік 
қалдық – кокс жəне күйе түзіледі:

183

жүктеу/скачать 7,49 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: