Ауылшаруашылық дақылдарының өнімділігін бағалау шкаласы [45; 46]

 
92 
4.3 
ЛАНДШАФТТАРДЫҢ ӨНІМДІЛІГІН ЭКОЛОГИЯЛЫҚ 
БАҒАЛАУ ӘДІСТЕМЕСІ (климаттық және топырақтық-
биотикалық факторлардың мысалында) 
 
4.3
.1 Ландшафттардың өнімділігін эклологиялық  
бағалауды математикалық модельдеу 
 
Географияның  маңызды  мәселелерінің  бірі  –  өзендер 
алаптарын 
ландшафттық-географиялық 
аудандастыру 
ландшафттардың  өнімділігін  сенімді  мөлшерлік  болжау 
қажеттілігіне  байланысты.  Ол  келесі  мәселелерді  шешу  үшін 
пайдаланылады:  
- 
табиғи жүйені ландшафттық-экологиялық аудандастыру; 
- 
агроөнеркәсіптік  кешеннің  өндірістік  күштерін  оңтайлы 
орналастыру; 
- 
жерді экологиялық-экономикалық бағалау. 
Ландшафттың  құрамдас  бөліктері  ажырамас,  өзара  тығыз 
байланысты  геожүйе  құрайтыны,  олардың  біреуін  жеке-дара 
басқаруға  немесе  өзгертуге  болмайтындығы  белгілі.  Осыған 
байланысты  ландшафттардың  өнімділігін  экологиялық  кешенді 
бағалауға  оның  құрамдас  бөліктерін  –  топырақ пен  өсімдіктерді 
бағалау  кіруі  тиіс.  География,  экология,  экологиялық 
биоэнергетика және метеорология салаларындағы қазіргі заманғы 
жетістіктер  табиғи  жүйенің  құрамдас  бөліктерінің  экологиялық-
қызметтік  сипаттамаларын  жүйелі  түрде  зерттеудің  негізінде 
ландшафттардың  өнімділігін  мөлшерлік  және  сапалық  сенімді 
бағалау әдістерін дайындауға мүмкіндік береді.    
Табиғи  жүйедегі  тірі  организмдер  мен  олардың 
қауымдастықтары бейімделген, өзін-өзі реттейтін жүйелер болып 
табылады.  Олар  өздерінің  биологиялық  қызметтерін  қоршаған 
ортадан алған  энергияны  жұмсаумен  бірге  жүзеге  асырады. Тірі 
организмдерде  немесе  олардың  қауымдастықтарында  жүретін  
барлық үдерістер энергияны пайдаланумен, оны бір түрден басқа 
түрге  өзгертумен  және  оның  амалсыздан  шашырауымен 
байланысты.  Ол  кезде  ландшафттардағы  биологиялық 
үдерістердің өнімділігі мен қарқындылығы жүйенің өзі жататын 
трофикалық  деңгейдің  еркін  энергиясын  (
эн
η
)  пайдалану 
коэффицентінің мәнімен анықталады:  

 
93 
- 
өсімдіктердің өнімділігі келесі шартпен анықталуы мүмкін  
[69]: 
С
эн
R
ПУ
η
⋅
=
; 
 
- 
топырақ түзілуге жұмсалатын энергия  [61]: 
     
)
exp(
R
o
R
i
Q
⋅
−
⋅
=
α
,                                      
 
мұнда: 
ПУ
 – 
өсімдіктердің әлеуетті өнімділігі; 
С
 - 
органикалық 
зат  өнімі  бірлігінің  калориялығы; 
i
Q
  - 
топырақ  түзілуге 
жұмсалатын энергия , кДж/см
2
; 
o
α
  - 
топырақ бетінің жағдайын 
есепке  алатын  коэффициент; 
эн
η
  - 
еркін  энергияны  пайдалану 
коэффиценті:  
 
100
/
ФАР
k
эн
=
η
, 
 
мұнда 
ФАР
k
– 
өсімдіктердің  фотосинтетикалық  белсенді 
радиацияны пайдалану коэффициенті.   
Қазіргі  кезде  көптеген  метеорологиялық  стансаларда  күн 
радиациясының  фотосинтетикалық  белсенділігі  өлшенбейді, 
сондықтан  іс  жүзінде  радиациялық  теңгерімнің  оның 
факторларымен  жартылай  эмпирикалық  және  эмпирикалық 
байланыстарының  негізіндегі  есептік  әдістер  пайдаланылады 
[31;43; 44]. Соңғы жиырма жылда ондай байланыстардың өңірлік 
және  жалпы  формулалары  табылды.  Есептеулер  кезінде 
корреляцияның  ең  жоғары  коэффиценттері 
R
 
шамасы  мен 
белдемнің  географиялық  енділігінің  (
ϕ
),  теңіз  деңгейінен 
биіктігінің  (
Н
),  сондай-ақ  ауаның  температурасы  10
о
С  жоғары 
кезеңдегі  ауа  температурасының  жиынтығы  (
t
)  арасында  
болады.  
Радиациялық 
теңгерімнің 
(
R
) 10
о
С 
жоғары 
температуралардың жиынтығымен (
t
) эмпирикалық байланысы: 
- 
ылғалдылығы жоғары аудандар үшін  (В.С. Мезенцев және 
басқалар, 1966):  
∑
+
>
⋅
=
52
.
8
10
01042
.
0
C
o
t
R
; 

 
94 
 
- 
Орал үшін  (Г.В.Белененко, 1969):  
 
∑
+
>
⋅
=
0
.
7
10
011
.
0
C
o
t
R
; 
 
 
 
- 
Белоруссия үшін  (М.Г.Голченко, 1971): 
 
∑
+
>
⋅
=
80
.
10
10
0093
.
0
C
o
t
R
 
 
 
 
- 
Ресей  мен  Орталық  Азияның  қуаңшылықты  белдемдері 
үшін Ю.Н.Никольский, В.В.Шабанов, 1986):  
 
∑ >
⋅
+
=
C
o
t
R
10
0079
.
0
39
.
13
; 
 
 
 
- 
Батыс  Сібірдің  оңтүстік-шығысы  үшін  (В.  В.  Дорощенко, 
1971): 
4
.
20
1000
10
60
.
0
2
1000
10
25
.
2
+







 ∑ >
+







 ∑ >
=
C
o
t
C
o
t
R
. 
 
Радиациялық  теңгерімнің  (
R
) 
белдемнің  географиялық 
енділігімен  (
ϕ
)  және  жергілікті  жер  бетінің  биіктігімен  (
Н
) 
жартылай эмпирикалық байланысы: 
 
- 
ТМД стансалары үшін (Б.М.Братченко, 1967):  
 
α
ϕ
15
.
0
8
.
0
0324
.
0
06
.
1
3
.
88
+
−
−
=
H
R
, 
 
мұнда 
α
  - 
мамыр-тамыз  айларындағы  күннің  ұзақтығы 
(пайызбен);   
-
 
Орта Сібір үшін  (В.М. Левшунов, 1971):  
 
Н
R
⋅
−
−
=
00367
.
0
122
.
1
16
.
92
ϕ
 
 
ХХ ғасырдың соңында ауылшаруашылық дақылдарын өсіруді 
болжамдық 
есептеулердің 
негізінде 
бағдарламалау 
технологиялары  пайдаланылған  кезде,  бұрынғы  КСРО-ның 

 
95 
агроөнеркәсіптік  секторында  Ресей  мен  Қазақстанның 
қуаңшылықты  белдемдерінде  орналасқан  метеорологиялық 
стансаларының  материалдары  бойынша  Ю.  Н.  Никольский  мен 
В.В.Шабановтың  [44]  алған  эмпирикалық  өрнектері  кеңінен 
қолданылып,  өздерінің  сенімділігі  мен  шынайылығын  көрсетті 
[37; 47; 114].  
Ландшафттардың  өсімдіктер  қауымдастығының  өнімділігі 
(
ПУ
) 
табиғи  жүйенің  энергетикалық  қорлары  (
R
) 
мен  еркін 
энергияны пайдалану коэффицентіне (
эн
η
) ғана емес, аумақтың 
ылғалмен қамтамасыз етілу коэффицентіне де (
в
η
) 
тәуелді, яғни 
  






⋅
=
⋅
=
R
С
эн
R
в
ПУ
i
У
1
η
η
, 
 
мұнда: 
i
У
  – 
өсімдіктер  қауымдастығының  ландшафттың 
ылғалмен табиғи қамтамасыз етілуі есепке алынған экологиялық 
өнімділігі. 
Табиғи  жүйеде  жылу  мен  ылғалдың  энергетикалық 
теңгерімделу  қағидасы  құрғақтықтың  радиациялық  индексі  (
R
) 
1-
ге  тең  табиғи  жағдайларда  байқалады.  Сондықтан 
құрғақтықтың  радиациялық  индексінің  (
R
) 
сынақтық  өлшемдік 
деңгейі  ретінде  0,9  –  1,0  аралығын  қабылдауға  болады.  Сонда 
топырақ түзілу үдерісіне жұмсалатын әлеуетті мүмкін энергияны 
(
п
Q
)  келесі теңдеумен  анықтауға болады: 
 
)
9
.
0
exp(
o
R
n
Q
α
⋅
−
⋅
=
. 
 
Сонымен  ландшафттардың  экологиялық  өнімділігі  (
э
К
) 
өсімдіктердің  өнімділік  коэффициенті  (
p
K
)  және  топырақтың  
өнімділік  коэффициенті  (
n
K
)  сияқты  орташаландырылған 
индикаторлық  шамалардың  арақатынасымен  анықталады  [31;72-
78]: 
 
п
К
р
К
э
К
⋅
=
,                                               

 
96 
 
мұнда: 
p
K
 
- 
өсімдіктер  қауымдастығының  өнімділігін 
сипаттайтын  коэффициент: 
ПУ
i
У
р
К
/
=
,  мұнда 
n
K
 
- 
топырақтың экологиялық өнімділігін сипаттайтын коэффициент:  
n
Q
i
Q
п
К
/
=
 
Сонымен 
ландшафттардың 
экологиялық 
өнімділігін 
бағалаудың  дайындалған  үлгісі,  біріншіден,  табиғи  ареалдардың 
сапалық  өзгерістеріне  мөлшерлік  мән  беруге;  екіншіден,  табиғи 
жүйелердің  климат  өзгерген  кездегі  өзгерулерін  модельдеуге; 
үшіншіден 
өзендер 
алаптарының 
табиғи 
жүйелерін 
ландшафттық-экологиялық аудандастыруға мүмкіндік береді. 
 

жүктеу/скачать 3,12 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: