Экологиялық жүйелердің қорлармен қамтамасыз етілуін есептеу әдістері

 
85 
∑
=
d
c
O
Md
 
∑
d
 - 
ауаның ылғалдылығы 
тапшылығының жылдық жиынтығы, мб 
Д.И.Шашко [29] 
Ауаның температурасы бойынша   
10
/(
+
=
t
c
O
в
К
 
t
 - 
ауаның температурасы 
Е. Мартон [30] 
o
t
c
O
в
К
/
=
 
o
t
- 
жылдық температура 
Р.Ланг [31] 
)
7
(
2
/
+
=
o
t
c
O
в
К
 
o
t
 - 
жылдық температура 
В.Кеппен [32] 
∑
=
=
⋅





 −
=
12
1
4
32
n
n
n
t
TE
 
TE
- 
температураның 
тиімділігі; 
t
- 
температура 
(
Фаренгейт бойынша) 
С.В.Торнтвейт 
[28] 
∑
=
=
⋅






−
=
12
1
9
10
10
n
n
n
t
с
О
ОE
 
OE
 - 
жауын-шашынның 
тиімділігі; 
c
O
- 
жауын-
шашын (дюйммен) 
С.В.Торнтвейт 
[28] 
∑
=
t
с
О
у
К
18
.
0
 
∑
t
 - 
ауаның 10
о
С жоғары  
температураларының 
жиынтығы 
М.И.Будыко [33] 
∑
⋅
=
t
с
О
ГТК
10
 
ГТК
- 
гидротермиялық 
коэффициент  
Г.Т. 
Селянинов [34] 
∑
⋅
−
=
t
С
с
О
у
К
1
.
0
)
1
(
 
C
 - 
ағын коэффициенті 
С.Л.Миркин [35] 
∑ >
+
=
oC
t
m
c
O
x
c
O
y
K
10
18
.
0
5
.
0
 
x
c
O
- 
күн салқын кездегі 
(қазан-наурыз) жауын-
шашындар жиынтығы; 
m
c
O
- 
күн жылы кездегі (сәуір-
қыркүйек) жауын-шашындар 
жиынтығы;    
0.5 – 
күн салқын кездегі 
жауын-шашындар салмағын 
анықтайтын коэффициент  
∑ >
oC
t
10
18
.
0
 - 
М.И. 
Будыко бойынша 
буланушылық 
С.А.Сапожников
а, Л.В. 
Арзамасцева, 
Л.А. Авдеичева, 
Д.А.Бринкен [36] 
Буланушылық бойынша   
E
W
не
W
в
К
01
.
0
6
.
0
∆
⋅
−
=
 
не
W
 -  
топырақтағы жауын-
шашын маусымындағы 
өнімсіз, артық ылғал; 
W
∆
- 
С.В.Торнтвейт 
[28] 

 
86 
құрғақ маусымда ылғалдың 
жеткіліксіздігі; 
E
 - 
ылғалдың өсімдіктер үшін 
қажетті мөлшері 
 
1 
2 
3 
о
Е
с
О
в
К
=
 
о
Е
 - 
буланушылық 
Г.Н.  Высоцкий 
[23] 
a
t
K
с
О
у
К
∆
⋅
=
, 
a
∆
= 
)
100
(
a
−
 
y
K
 - 
ылғалдану 
коэффициенті;  
a
 - 
ауаның 
айлық орташа салыстырмалы 
ылғалдығы; 
t
 - 
ауаның 
орташа айлық температурасы; 
2
)
25
(
0018
.
0
t
t
К
+
=
 
Н.Н.Иванов [37] 
Е
с
О
у
К
η
=
 
)
1
(
С
−
=
η
 - 
бір санынан 
азайтылған ағын 
коэффициенті; 
И
Т
Е
+
=
- 
өсімдіктердің 
транспирациясы + 
топырақтан булану 
А.Н.Костяков 
[38] 
Е
с
О
у
К
=
; 
t
K
Р
Е
⋅
⋅
=
458
.
0
,  
)
8
.
17
(
=
=
t
в
к
t
K
 
в
к
 - 
дақыл түріне 
байланысты коэффициент; 
Р
 - 
берілген айдағы күннің 
ұзақтығының жылдық 
сомадағы үлесі, %; 
t
 - 
ауаның айлық орташа 
температурасы, 
о
С 
Блейни мен 
Криддел [39] 
o
E
B
у
К
=
g
W
c
O
B
+
∆
+
⋅
=
α
 
к
W
н
W
W
−
=
∆
,   
мұнда 
н
W
 - 
топырақтағы 
өсімдіктердің  өніп-өсуінің 
басындағы ылғал қоры;  
к
W
 - 
өніп-өсудің аяғындағы 
топырақтағы ылғал қоры;  
g
 - 
грунт суларының тамыр 
жайылған қабатқа өтуі  
В.Я.Бакало [40] 
Күндізгі радиациялық теңгерім бойынша  
c
LO
R
R
=
 
R
 - 
гидротермиялық 
коэффициент немесе 
«
құрғақтық индексі»;  
R
 - 
топырақ бетінің 
М.И.Будыко [33] 

 
87 
радиациялық теңгерімі; 
L
 - 
жауын-шашынды 
буландыруға кететін жылу 
шығындары  
LE
Р
Р
=
 
P
 - 
күн радиациясын  
буландыруға пайдалану 
көрсеткіші; 
P
- 
жылудың 
турбуленттік ағыны; 
E
- 
булану 
А.А.Григорьев  
[41] 
 
А.  Мейер  [27],  С.В.  Торнтвейт  [28],  Д.И.  Шашко  [29],  Н.Н. 
Иванов  [37],  И.А.  Прескотт  [42]  ылғалданудың  климаттық 
коэффицентінің  шамасына  байланысты  болатын  климаттың 
өнімділігін  анықтау  үшін  атмосфералық  жауын-шашын 
жиынтығының  ауаның  ылғалдылығы  тапшылығының  қандай  да 
бір функциясына қатынасын пайдаланады.  
С. В. Торнтвейт [28], Е. Мартонн [30], Р. Ланг [31], В. Кеппен 
[32], 
М. И. Будыко [33], Г. Т. Селянинов [34], С. Л. Меркин [35] 
ылғалмен  қамтамасыз  етілудің  салыстырмалы  сипаттамасы 
ретінде  жауын-шашындардың  арақатынасын  және  ауа 
температурасының қандай да бір функциясын пайдаланады. 
Г. И. Высоцкий [23], С. В. Торнтвейт [28], Н. Н. Иванов [37], 
А. Н. Костяков [38], Блейни мен Криддел [39], В. Я. Бакало [40] 
географиялық  белдемдердің  ылғалмен  қамтамасыз  етілуін 
анықтау кезінде энергетикалық қорлар ретінде буланушылықтың 
кейбір  функцияларын  пайдаланды.  Әрине,  ауа  ылғалдылығы 
тапшылығының  және  температурасының,  буланушылықтың 
функциялары климаттың энергетикалық қорларын қандай да бір 
шамада  көрсетеді,  дегенмен,  А.  А.  Григорьев  [41]  (
P
)  – 
күн 
радиациясын  булануға  пайдалану  көрсеткішін  анықтау  үшін 
пайдаланған  (
R
)  – 
топырақ  бетінің  күн  күндізгі  радиациялық 
теңгерімі  және  М.  И.  Будыко  [33]  пайдаланған  (
R
)  – 
құрғақтықтың  радиациялық  индексі  В.В.Докучаев  ашқан  табиғи 
белдемділік  заңының  мәнін  толық  сипаттайды.  Сондықтан 
ландшафттардың  экологиялық  өнімділігін  есептеу  әдістерін 
негіздеген  кезде  энергияның  сақталу  заңын  басшылыққа  алуға 
және (
R
)  – 
құрғақтықтың радиациялық индексін өсімдіктер мен 
топырақтың өнімділігінің бағалау критерийі ретінде пайдалануға 
болады.  Климаттың  өнімділігін  бағалаудың  заманауи  әдістерін 

 
88 
жүйелік  талдаудың  және  жүйелендірудің  негізгі  мақсаты 
ландшафттардың  өнімділігін  экологиялық  бағалауды  өсімдіктер 
мен  топырақтың  өнімділігін  бағалаудың  негізінде  жүргізуге 
мүмкіндік  беретін  интегралдық  критерийлерді  таңдау  және 
негіздеу болып табылады.  
 
4.2 КЛИМАТТЫҢ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҚТЫҚ 
ӨНІМДІЛІГІН БАҒАЛАУ 
 
Климаттың  ауыл  шаруашылықтық  өнімділігін  бағалау,  яғни 
ауыл  шаруашылық  дақылдардың  өнімділігін  бағалау  үшін 
әртүрлі  әдіснамалық  тәсілдемелер  бар  [26;  33; 40-42]. 
Дақылдардың  немесе  өсімдік  жамылғысы  өнімділігінің 
метеорологиялық  себепші  шарттармен  мөлшерлік  байланысын 
анықтау үшін жүргізілген зерттеулер қазіргі кезде онша көп емес. 
Олардың  ішінде  С.А.Сапожникова  мен  Д.  И.  Шашко  жүргізген 
ауыл  шаруашылықтық  бағалау,  яғни  климаттың  өнімділігін 
салыстырмалы  бағалау  жұмыстары  ерекше.  С.  А.  Сапожникова 
жылу  мен  ылғалдың  көрсеткіштері  ретінде  белсенді 
температуралар (10
о
С жоғары) жиынтығын және Г. Т. Селянинов 
бойынша гидротермиялық коэффицентті пайдаланды.  
Ландшафттардың  өсімдік  жамылғысының    өнімділігін 
бағалау үшін келесі өрнекті пайдалануға болады [43]: 
 
хоз
K
R
q
i
У
У
⋅
⋅
⋅
=
η
. 
мұнда: 
i
У
  - 
ауылшаруашылығы  дақылының  (
i
)  іс  жүзіндегі 
өнімділігі,  ц/га  немесе  т/га; 
q
  - 
ауыл  шаруашылығы  өнімінің  1 
килограмының өзіндік жану жылуы; 
η
 - 
егістің әлеуетті пайдалы 
әсер коэффиценті (есептеулерде 3,0 тең деп қабылданған) 
хоз
K
 - 
ауыл  шаруашылығы  дақылы  өнімінің  шаруашылықтық  бағалы 
бөлігін анықтайтын коэффициент. 
С.А.Сапожникова  мен  Д.  И.  Шашко  климаттың  ауыл 
шаруашылықтық 
өнімділігін 
бағалау 
үшін 
белсенді 
температуралар (10
о
С жоғары) жиынтығын және Г. Т. Селянинов 
бойынша гидротермиялық коэффицентті пайдаланды:  
 

 
89 
∑
⋅
=
t
У
к
П
/
100
, 
 
мұнда: 
У
  – 
дақылдың  өнімі,  ц/га; 
∑
t
  -
 
ауаның
 
белсенді 
температураларының (10
о
С жоғары) жиынтығы. 
С.А.Сапожникова,  Л.  В.  Арзамасцева,  Л.  А.  Авдеичева  және 
Д.А.Брикен  [36]  климат  өнімділігінің  көрсеткіштерін  анықтау 
үшін келесі өрнекті ұсынды: 
∑ >
⋅
⋅
=
10
01
.
0
Т
у
П
к
П
, 
мұнда: 
к
П
 
– 
климаттың  әлеуетті  өнімділігі; 
у
П
 
- 
ылғалдандырудың  өнімділігі,  яғни  дәнді  дақылдардың 
ылғалдандырудың берілген жағдайларындағы (
∑
Т
=100
о
С) жылу 
бірлігіне  келетін  өнімі  (ц/га); 
∑
о
Т
10

 
- 
белсенді 
температуралар (10
о
С жоғары) жиынтығы.  
Өнім  мен  метеорологиялық  факторлар  арасындағы 
тәуелділікті жалпы түрде келесі өрнекпен көрсетуге болады:  
с
у
в
х
а
У
+
⋅
+
⋅
=
, 
мұнда: 
У
 – 
өнімнің мөлшері; 
а
, 
в
, 
с
 
теңдеудің параметрлері; 
х
, 
у
 - 
метеорологиялық деректердің мәндері.  
Ф.  З.  Батталов  [44]  климаттың  ауыл  шаруашылықтық 
өнімділігін  бағалау  үшін  өнімнің,  ылғалдандырудың,  ауа 
температурасының, 
ауа 
ылғалдығының 
тапшылығының 
арасындағы  тәуелділіктерді  сипаттайтын  осы  корреляциялық 
теңдеулердің негізінде келесі теңдеулерді ұсынды: 
 
t
k
ш
t
n
n
n
Т
х
)
1500
3
10
2
5
1
10
10
(
±
∑
⋅
−
⋅
−
⋅
−
>
=
; 
∑
÷
⋅
⋅
−
+
+
⋅
=
3
)
40
.
0
65
.
0
(
75
.
0
3
3
(
5
.
0
D
k
л
k
q
Q
Q
W
w
k
y
 ; 
)
2
2
)(
0
.
2
5
.
1
)(
1
1
(
л
k
q
Q
л
k
q
Q
Q
⋅
−
÷
⋅
−
=
, 
 
мұнда: 
W
  – 
топырақтың  0-100  см  қабатының  өніп-өсудің 
басындағы ылғалдануы; 
3
.
2
.
1
Q
 - 
өніп-өсуідің 1, 2, 3 айларындағы 
жауын-шашынның  жиынтығы  (дәлірек  айтқанда,  ауаның 
температурасы  10
о
С  асқаннан  кейінгі  92  күн  ішіндегі  жауын-

 
90 
шашынның жиынтығы), мм; 
q
  - 
нөсер жауынның мөлшері, мм; 
л
k
  - 
нөсер  жауынға  арналған  түзету  коэффициенті; 
3
1
−
D
  - 
қарастырылған кезеңдегі ауа ылғалдылығының орташа тәуліктік 
тапшылығының жиынтығы; 
1
n
 - 4.9
о
С тең және төмен, ең төмен 
температуралы  күндер  саны; 
2
n
  -  30
о
С  тең  және  жоғары,  ең 
жоғары  температуралы  күндер  саны; 
w
k
  - 
топырақтың 
ылғалдылығына арналған түзету; 
3
n
 - 35 
о
С тең және жоғары, ең 
жоғары  температуралы  күндер  саны; 
k
 
- 
Алпатьев 
формуласындағы  буланудың  биологиялық  коэффициенті;  0.75  – 
ылғалдылықты  мб-дан  миллиметрге  ауыстыру  саны; 
t
k
  - 
топырақтың  жеткіліксіз  ылғалдануына  арналған  түзету; 
ш
t
  - 
географиялық енділікке арналған түзету. 
Л.М.  Рекс  [45]  жіктеудің  негізіне  Д.  И.  Шашко  [29] 
көрсеткішін ұсынады: 
 
∑ >
=
1000
/
)
10
(
C
o
t
р
К
БКП
, 
 
мұнда: 
БКП
 
- 
салыстырмалы  биологиялық-климаттық 
әлеует;
р
К
  - 
биологиялық  өнімділік  коэффициенті  (есептік); 
∑ >
C
o
t
10
  -  10
о
С  жоғары  температуралар  жиынтығы; 1000 – 
егіншіліктің  солтүстік  шекарасы  маңындағы  10
о
С  жоғары 
температуралар жиынтығы.  
Д.  И.  Шашкода  топырақтың  оңтайлы  ылғалдылық  жағдайы 
үшін  10  тонна  5  балға  сәйкес  келеді  деген  есеппен  өнімділіктің 
бірыңғай 
шкаласы 
қабылданған. 
Ауылшаруашылық 
дақылдарының  өнімділігін  бағалауды  ыңғайлы  ету  үшін  біз 
олардың  абсолютті  өнімділігінің  орнына  салыстырмалы 
өнімділігін пайдалануды ұсынамыз:    
 
тах
У
i
У
У
/
=
, 
 

 
91 
мұнда: 
i
У
  - 
ауылшаруашылық  дақылдарының  іс  жүзіндегі 
өнімділігі; 
тах
У
  - 
ауылшаруашылық  дақылдарының  ең  жоғары  
өнімділігі (7-кесте).  
Л.М.  Рекс  [45]  биологиялық  өнімділікті  бағалау  үшін  ауыл 
шаруашылығына  игерілген  топырақтардың  бонитеті  үлгісін 
ұсынды (
БМП
):  
                                     
зас
К
вл
К
рр
Т
тах
ур
К
БМП
⋅
⋅
⋅
=
.
,                        
мұнда: 
∑ >
=
1000
/
10
C
o
t
рр
Т
  - 
өңірдің  термиялық  ресурсы; 
тах
ур
К
.
 
- 
өнімділік  коэффициенті; 
рртах
Т
тах
У
/
 
- 
термиялық ресурс коэффициенті; 
зас
К
 - 
топырақтың сорлануын 
сипаттайтын коэффициент; 
вл
К
- 
топырақтың ылғалдану тәртібін 
сипаттайтын коэффициент.  
 
7-
кесте 

жүктеу/скачать 3,12 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: