Оқулық Алматы 2011 Пікір жазғандар: Филология ғылымдарының докторы, профессор Т. С. Тебегенов

«Шамс пен Тогра» атты романда ХХ ғ. орын алған өзекті мәселелер сөз болады. Оқиға жағымсыз әлеуметтік жағдайларда өрбиді. Автор жаулаушылардың қатігездігі мен жауызды­ғын, елдегі ұрлық-қарлық пен өмір сүрудің ауыр жағдайы туралы айтады. Романда өткен оқи­ға­ларды суреттеу арқылы қазіргі замандағы өзекті мәселер айқын көрсетілген.

Тарихи романның дамуына Абдолхұсейн Сан'ати-заде Керманидің (1895-1973) қосқан үлесі ұшан теңіз. Оның шығармаларынан «Дамгостаран йа әнтекамхане Маздак» («Маздак үшін кек алушылар»), «Сийахпушан йа дастане Абу Муслиме» («Абу Муслим жайлы хи­кая»), «Ростам дар карне бистодоввом» («ХХІІ ғасырдағы Рустам») және т.б. белгілі. Тарихи романдарға Шейх Муса Натаридің «Эшк-о салтанат йа фотохате Куруше кабир» («Махаббат және билік немесе Ұлы Кирдің жеңісі»), Мырза Хасан-хан Бадидің «Дастане бастан йа саргозаште Куруш» («Көне заман туралы хикая немесе Кирдің оқиғасы») атты еңбектерін де жатқызуға болады. Аталмыш тарихи романдарға махаббат оқиғасы мен патриотизм, яғни елінің тәуелсіздігі үшін күресу, ежелгі Иранды мадақтау тән. Бұл шығармалар арқылы қазіргі таңда билік басында отырғандарға өсиет айтылады.

Тегеранда Реза-Шахтың билігі тұсында Рокн-заде Адамияттың «Далиране Тангестани» («Тангестан батырлары») атты тарихи романы жарыққа шығады. Бұл шығарма 1931 ж. «Кушеш» («Тырысу») газетінде жарыққа шығып, 1934 ж. аранайы кітап болып басылып шы­ға­ды. Роман оңтүстік Ирандағы Тангестан аймағына ағылшындардың басып кіруіне қарсы халық наразылығына байланысты 1916-1922 ж. оқиғаға арналған.

Адмияттың «Тангестан батырлары», Мырза Хейдар Али Кемалдың (1930) «Лазика» сияқты романдары көркемдік құндылықтарымен ерекшеленбеді. Онда кейіпкерлерге психо­ло­гиялық сипаттамалар берілмейді және шиеліністердің шешімдері көрсетілмей, тек жеке­леген оқиғалар ғана баяндалады.

Осылай қысқа уақыттың арасында (20-30 ж.) парсы прозасында жаңа типте жазыл­ған сентиментальды бағыттағы әлеуметтік, тарихи және махаббат тақырыбындағы романдар пайда болады. Иран жазушылары батысеуропалық әдебиетшілердің тәжірибесіне сүйене отырып, өз шығармаларына ұлттық реңк беретін парсы әдеби дәстүрлерін де пайдаланған. Дегенмен аталмыш романдардың авторлары кәсіби жазушы болмаған.

Қазіргі таңдағы парсы көркем прозасы дами отырып, жаңа жанр түрлері арқылы байи түседі. Парсы әдебиетінде пайда болған жаңа повесть романдардағы тақырыптарды қайтала­мастан қоғам өмірінің басқа да тұстарын қамтыған болатын.

Үлкен қаланың қызметкерінің бейнесі алғаш рет Мохаммад Мас'уд Дехаттың (1905-1947) повестерінде пайда болады. Бұл жазушының өмірі мен шығармашылығы туралы мәліметтер жоқтың қасы. Ол «Марде әмзур» («Қазіргі таңдағы адам») газетін шығарған. 1947 ж. жазушы белгісіз жандардың қолынан қасақана қаза табады. Дехаттың повестері үлкен жетіс­тікке жетіп, Тегеран газеттерінде жоғары бағаланған. «Тафрихате шаб» («Түнгі са­уық»), «Дар талаше мааш» («Қорек іздеу»), «Ашрафе махлукат» («Ең тамаша жараты­лыс»), «Гольхайе ке дар джаханнам мируйада» («Тозақта өсетін гүл») сынды шығармалары оқыр­ман­дардың қызығушылығын оятып, үлкен сұранысқа ие болған.

Оның «Қорек іздеу» (1933) және «Түнгі сауық» (1934) атты шығарма­ларында оқиға айла­кер, қу саудагер Помидорин мен шенеунік Покердің, ақсүйек Скелет пен философтың атынан баяндалады.

Шығарманың құрылымына келер болсақ, онда тұтастық жоқ. Әрбір повесть бір-бірімен сюжеті бойынша емес, тек кейіпкердің есімі арқылы байланыс тапқан жекелеген әңгімелер­ден тұрады. Шығарманың бірінші бөлімінде Скелет үйленбекші болады, бірақ кенеттен әкесі қайтыс болып, оның отбасы бейшара халге түседі. Енді үйленбек түгіл өзін асырауға әлі келмеген жас жігіт өзін-өзі өлтіруге бел буады. Оқиға қайғылы аяқталып, бас кейіпкер у ішіп қаза табады. «Түнгі сауық» повесінің бас кейіпкері осы дүниедегі барлық нәрсе ұсқынсыз және барлық адам өзімшіл деген ой түйеді. Өткен уақыт та, қазіргі кезде сәтсіздікке толы. Әлеуметтік кедергілер мен өмірдің ауыр сынақтарынан ешқашан қашып құтылуға болмайды. Философ барлық нәрсеге кедейлік емес, бақытты өмір сүре алмаған адамның өзі кінәлі екенін айтады.