1216. Дүкеннен барлығы 4 кг екі түрлі кәмпит сатып алынды. Оның
3 килограмы 320 теңгеден. Кәмпиттерді араластырғанда қоспа
кәмпиттің бағасы 292 теңгеден артық, бірақ 307 теңгеден кем
болды. Екінші түрлі кәмпиттің бағасының неше теңге екенін
бағалаңдар.
1217.
Есептеңдер:
1)
4
1
3
1
2
1
2
−
−
−
;
3)
6
2
5
2
4
2
3
−
−
−
;
2)
7
1
5
1
1
1
2
−
−
−
;
4)
3
4
7
6
3
5
8
4
4
5
+
−
+
−
.
133
1218. Жерден Айға ұшатын космостық корабль қашықтықтың бірінші
жартысын 25 сағатта, екінші жартысын 50 сағатта ұшты.
Ақпараттық-коммуникациялық технология көздерін пайдала-
нып, Жерден Айға дейінгі қашықтықты жазып алыңдар. Жер-
ден Айға ұшқан космостық корабльдің орташа жылдамдығының
жүздіктерге дейін дөңгелектелген жуық мәнін табыңдар.
тақырыптың түйіні.
Бірнеше санның арифметикалық ортасы.
Бірнеше санның қосындысының қосылғыштар санына бөліндісі сол
сандардың арифметикалық ортасы деп аталады.
есеп.
Мәнерлеп сырғанау жарысына қатысушының алған бағалары: 4,9;
5,2; 5,4; 5,3; 5; 5,4.
Мәнерлеп сырғанау жарысына қатысушының алған бағаларының
орташа мәні қанша?
4 9 5 2 5 4 5 3 5 5 4
6
31 2
6
5 2
,
,
,
,
,
,
,
+
+
+
+ +
=
=
, мұндағы 6 – бағалар саны.
Жауабы: орташа бағасы: 5,2.
▲
1198.
1) 6; 3) 2,6; 5) 6,58.
1201.
86,5 ц.
1202.
11,5км/сағ.
1205.
58,2 км/сағ.
1206.
27,6 км/сағ.
1207.
3) –2; 4) –4; 5) 0,25.
1209.
4,5.
1210.
44 жаста.
1211.
66,6 км/сағ.
1214.
• Ағыс жылдамдығы 2,4 км/сағ. Қайықтың ағысқа қарсы
жылдамдығы 6,1 км/сағ.
1215.
19 жолаушы.
1216.
208 тг <
х тг < 268 тг.
1217.
1)
3
4
7
; 2)
6
2
3
; 3)
5
6
11
; 4) 2.
1218.
5100 км/сағ.
8.2. Берілген сандар қатарының өзгеру құлашы,
медианасы, модасы
I. Берілген сандар қатарының өзгеру құлашы.
Берілген сандар қатарының өзгеру құлашы дегеніміз ондағы ең
үлкен мән мен ең кіші мәннің айырмасы.
1-есеп. Наурыз айының бірінші аптасындағы ауаның тәуліктік ор-
таша температурасы: 3°С, 4°С, 5°С, 8°С, 6°С, 4°С, 7С° болды. Осы аптадағы
ауаның тәуліктік температурасының өзгеру құлашын табыңдар.
Мұндағы: 3°С, 4°С, 5°С, 8°С, 6°С, 4°С, 7°С – берілген сандар қатарын
құрайды.
134
Ш е ш у і (
үлгі). Апта ішіндегі ауаның тәуліктік орташа температура-
сының:
1) 8С – ең үлкен мәні;
2) 3С – ең кіші мәні.
Апта ішіндегі ауаның тәуліктік орташа температурасының өзгеру
құлашы:
8С – 3С = 5С.
Жауабы: 5С.
II. Берілген сандар қатарының өзгеру медианасы.
медиана – шамалардың орташа мәнін сипаттайтын статистикалық
сипаттама.
Медиана, мысалы, қай заттың бағасы орташа екенін, қай өндірістік
бірлестіктің пайдасы орташа екенін, жарысқа қатысқан қай спортшының
алған нәтижесі орташа екенін және т.с.с көрсетеді.
Берілген сандар қатарының өзгеру медианасын табу үшін:
1) берілген сандарды өсу ретімен орналастыру керек;
2) өсу ретімен орналастырылған сандарды нөмірлеу керек. Бірінші
нөмірге ең кіші сан жазылады. Берілген нөмірлер санның сандар
қатарындағы орнын көрсетеді.
а) егер берілген сандардың саны тақ болса, онда реттелген
қатардың қақ ортасындағы сан – осы қатардағы сандардың
медиана-
сы болады.
ә) егер берілген сандардың саны жұп болса, онда реттелген
қатарда ортада тұрған екі санның арифметикалық ортасы – осы
қатардағы сандардың
медианасы болады.
2-есеп. Бүгін мұғалім бірнеше оқушының оқу жылдамдығын тек-
серді. Бір минутта Сәуле 95 сөз, Асхат 70 сөз, Дархан 80 сөз, Самат 70
сөз, Алмат 100 сөз, Динара 60 сөз, Нұрлан 90 сөз оқыды. Оқушылардың
қайсысының оқыған сөздер санын берілген сандар қатарының медианасы
ретінде қабылдауға болады?
Шешуі:
Мұндағы: 95, 70, 80, 70, 100, 60, 90 сандары берілген сандар
қатарын құрайды.
Кестеге берілген сандарды өсу ретімен орналастырайық.
Рет
саны
1
2
3
4
5
6
7
Оқушылардың
аттары
Динара
Асхат
Самат
Дархан Нұрлан Сәуле
Алмат
Бір минутта
оқыған сөз
саны
60
70
70
80
90
95
100
135
Сандардың берілген қатарында 7 сан бар, 7 – тақ сан. Оның қақ ор-
тасында бір ғана сан бар. Ол 80 саны. 80 саны берілген сөздер қатарының
медианасы. 1 минутта Дархан 80 сөз оқиды.
Жауабы: Дарханның 1 минутта оқыған сөздер саны 80. 80 саны –
берілген сандар қатарының медианасы.
3-есеп. Мұзайдынында мәнерлеп билеуге қатысушының алған
ұпайлары: 5,4; 5,2; 5,7; 5,3; 5,5; 5,6; 5,2; 5,6. Мұзайдынында мәнерлеп
билеуге қатысушының алған ұпайларының медианасын табыңдар.
Шешуі:
5,4; 5,2; 5,7; 5,3; 5,5; 5,6; 5,2; 5,6 сандары берілген сандар қатарын
құрайды.
Кестеге берілген балл сандарын өсу ретімен орналастырайық.
Рет саны
1
2
3
4
5
6
7
8
Балл саны
5,2
5,2
5,3
5,4
5,5
5,6
5,6
5,7
Бұл жағдайда берілген сандар қатарында 8 сан бар, олардың
ортасындағы екі сан: 5,4 және 5,5. Берілген сандар қатарының медианасы
осы қатардағы 5,5 және 5,4 сандарының арифметикалық ортасы болады:
5 4 5 5
2
5 45
,
,
,
+
=
.
Берілген сандар қатарының медианасы – 5,45 саны. Демек,
мұзайдынында мәнерлеп билеуге қатысушының алған ұпайларының ме-
дианасы 5,45 болады.
Жауабы: 5,45.
III. Берілген сандар қатарының модасы.
Берілген сандар қатарындағы жиілігі ең көп сан, сол қатардың мода-
сы болып табылады.
Қайсыбiр жағдайларда берiлген шаманың модасы болмауы да
мүмкiн немесе бiреуден артық болуы да мүмкiн.
4-есеп. Сандар қатарының модасын табыңдар:
3,5; 4; 2,6; 3,5; 2,8; 3,5; 2,9.
Шешуі:
Берілген сандар қатарындағы 3,5 санының жиілігі 3-ке тең. Өзге
сандардың әрқайсысы бір рет қана кездеседі. Демек, берілген сандар
қатарының модасы – 3,5 саны.
Жауабы: 3,5 саны – берілген сандар қатарының модасы.
5-есеп. Данияр аулаған балықтарын жеке-жеке өлшегенде масса-
лары: 1,2 кг; 3,24 кг; 1,9 кг; 2,16 кг; 2 кг болды. Даниярдың аулаған
балықтары массасының модасы неше килограмм?
136
Берілген сандар қатары: 1,2; 3,24; 1,9; 2,16; 2.
Мұндай жағдайда берілген сандар қатарының модасы жоқ, себебі
әрбір сан бір рет қана берілген.
Жауабы: Берілген сандар қатарының модасы жоқ.
Сол сияқты көшедегі адамдардың киімінің белгілі бір түрін жиі
кездестіруге болады. Киімнің сол түрі – сол кезеңге сәйкес киімнің модасы.
Халықтың тұрмыстық қажетін өтеудегі, коммерциялық жұмыстардағы
моданың бірі – халықтың көп сұрайтын сұраныс заты.
1. Берілген сандар қатарының өзгеру құлашы деген не?
2. Медиана нені анықтайтын статистикалық сипаттама?
3. Шама мәндерінің модасы қалай табылады?
1219. Сандардың айырмасын табыңдар:
1)
1
3
8
−
;
3)
1
2
2
3
4
−
; 5)
3
4
0 75
− ,
;
7)
1
99
1
−
;
2)
5
7
2
−
;
4) 0,33–3; 6)
4
3
1 8
− ,
;
8)
7
1
8
8
−
.
1220. Сатушы бір күнде 37 ертегі кітап, 120 оқулық, 24 сурет дәптерін,
9 географиялық атлас сатты. Тұтынушылар үшін қандай зат мода
болды?
а
1221. Сандардың өзгеру құлашын табыңдар:
1) 1; 2; 5; 7;
3) 6‚3; 0‚6; 7; 15‚9;
2)
3
1
5
2
1
8
4
5
1
5
;
;
;
;
4) 0‚4; 2‚5; 9; 20.
1222. Сандардың модасын табыңдар:
1) 2‚1; 3‚5; 4‚6; 2‚1; 0‚3;
4) 6,1; 7,5; 7,5; 5,9; 6,1;
2)
3
5
1
1
7
2
1
3
3
5
1
3
5
;
;
;
; ;
;
5) 0,6; 0,5; 0,3; 0,6; 0,1;
3) 5‚1; 7‚5; 8‚3; 10‚2; 20;
6) 7; 9; 10; 8; 6.
1223. Сандар қатарының медианасын табыңдар:
1) 9; 4; 5,1; 3‚2; 7; 6‚2; 8,9;
2) 3,5: 2,6; 3,5; 1,3; 2,6; 3,5;
3)
7
11
9
11
2
11
4
11
7
11
5
11
3
11
6
11
;
;
;
;
;
;
;
.
137
8.3-сурет
1224. Спорт жарысында команда мүшелерi: Айдар – 14 ұпай‚ Серiк –
16 ұпай‚ Жандос – 16 ұпай‚ Мәди – 9 ұпай алды. Ал Асхат ұпай
ала алмады.
1) Ұпайлардың өзгеру құлашын табыңдар.
2) Ұпайлардың модасы болатын ұпай бар ма?
3) Кімнің ұпай саны берілген сандар қатарының медианасы бола-
ды?
1225. Денешынықтыру сабағында бiр топ оқушының 100 м қашықтықты
жүгiрген уақыт кестесi:
Оқушылардың
аттары
Жүгiрген уақыты
(секунд есебiмен)
Назерке
Меруерт
Әлихан
Әлiшер
Әлiбек
Сәкен
14‚1
18‚2
15‚5
16‚2
22‚4
16‚2
Берілген сандар қатарының:
1) модасын;
2) өзгеру құлашын:
3) медианасын табыңдар.
1226.
Жерді қоршаған атмосфераның ең төменгі
қабаты – тропосферада барлық ауаның
0,8-і
шоғырланған
(8.3-сурет).
Жер
атмосферасындағы барлық ауаның неше
проценті тропосферадан жоғарғы қабатында
шоғырланған?
1227.
Пропорцияның белгісіз мүшесін табыңдар:
1)
x
48
5
6
=
; 3)
8
15
12
=
x
;
5)
x
42
7
12
=
;
2)
28
4
9
x
=
; 4)
9
20
16
=
x
;
6)
9
16
24
=
x
.
В
1228. Сандар қатарының медианасын табыңдар:
1)
1
9
2
3
5
6
7
12
3
4
; ; ;
; ;
2)
5
18
1
6
2
15
7
30
1
3
; ;
;
; .
138
1229. Наурыз айының бірінші аптасындағы ауаның тәуліктік орташа
температурасы: 14 С, 16 С, 17 С, 14 С, 15 С, 17 С, 20 С болды.
Осы аптадағы ауаның орташа температурасының:
1) өзгеру құлашы неше градус?
2) модасы неше градус?
3) медианасы неше градус?
1230. Көңілділер мен тапқырлар сайысында Марат 7 ұпай, Айман 4
ұпай, Зарина 8 ұпай, Самат 5 ұпай, Дина 6 ұпай жинады.
•
Берілгендер қатарының өзгеру құлашы неше ұпай?
•
Берілгендер қатарының медианасын табыңдар.
1231. Айдың күнгей нүктесінде тем-
пература 130°С, ал оған қарама-
қарсы нүктесінде –170°С. Ай-
дағы температураның өзгеру
құлашы неше градус?
1232. Жүзім
егілген
үш
бақтың
әрқайсысының ауданы 3 га-дан.
Бірінші бақтан 18 ц, екінші
бақтан 21 ц, үшінші бақтан 15 ц жүзім алынды. 1 га жерден
алынған жүзім өнімінің өзгеру құлашын табыңдар.
1233. Саяхатшылар автобуспен 4 сағат жол жүрді. Олар 1 сағатта 56 км,
ал екінші сағатта одан 1,2 есе артық жүрді, үшінші сағатта бірінші
сағаттағыдан 1,5 есе артық жол жүрді. Саяхатшылар төртінші
сағатта үшінші сағатта жүрген жолының
4
5
-ін жүрді. Саяхатшылар-
дың әр сағат сайын жүрген жолдарының (жылдамдықтарының)
модасын табыңдар.
1234. Теңсіздікті шешіңдер:
1) 10<3
х+4<19;
3)
4
3
2
7
< + <
x
;
2) –5<9+2
х<17;
4)
− < − <
3
8
4
1
x
.
с
1235. Наурыз айының бір күнінде ауаның температурасы таңертең,
түсте, кешке және түнде өлшенді. Өлшеу нәтижелері бойынша
сол күнгі ауаның тәуліктік температурасының арифметикалық
ортасы – 6°С болды. Түстегі ауаның температурасына қарағанда
Ай
Күн
Жер
139
таңертең температура 3°С төмен, кешке температура 1°С төмен
және түнде температура 4°С төмен болды.
Ауа температурасының тәулік ішіндегі:
1) өзгеру құлашын;
2) медианасын табыңдар.
1236. Қараша айында дүкенге әрқайсысы 120 данадан костюм, паль-
то, көйлек және жейде қабылданылды. Бірінші аптада осы
киімдерден костюмнің
3
5
-і, пальтоның 0,75-і, көйлектің
1
2
-і,
жейденің
1
3
-і сатылды. Сатылған киімдердің нешеуі костюм,
нешеуі пальто, нешеуі көйлек және нешеуі жейде? Сатып алу-
шылар үшін киімнің қай түрі мода болды?
1237. Шебер жұмыс күнінің алғашқы төрт сағатында даярлаған
тетіктерінің санын кестеге толтырып отырды. Шебердің бірінші
сағатта даярлаған тетіктерінің саны кестеде берілді.
Жұмыс сағаттарының реті 1-сағ
2-сағ
3-сағ
4-сағ
Даярланатын тетіктерінің
саны
120
Сұрақтарға жауап беріп, кестені толтырыңдар:
1) Шебердің екінші сағатта даярлаған тетіктерінің саны бірінші
сағаттағыға қарағанда 10%-ке кем болды. Шебер екінші сағатта
неше тетік даярлады?
2) Шебердің үшінші сағатта даярлаған тетіктерінің саны екінші
сағатта даярлаған тетіктері санының
8
9
-іне тең еді. Шебер үшінші
сағатта неше тетік даярлады?
3) Шебер төртінші сағатта үшінші сағаттағыға қарағанда 4 тетік
артық даярлады. Шебер төртінші сағатта неше тетік даярлады?
4) Шебердің 4 сағатта даярлаған тетіктері санының медианасы
неге тең?
1238*. Үш учаскеден 1008 ц бидай өнімі алынды. Бірінші учаскеден
алынған өнімнің екінші учаскеден алынған өнімге қатынасы
5 : 9 қатынасындай. Ал үшінші учаскеден алынған өнім бірінші
учаскеден алынған өнімнен 40%-ке артық.
1) Учаскелердің әрқайсысынан неше центнер өнім алынды?
2) Учаскелерден алынған өнім медианасы неше центнер? Ол қай
учаскеден алынды?
140
1239.
Амалдарды орындаңдар:
3 2 2
2
7
0 7
0 6
1
3
3 8 2
1
6
1 4
5
8
15
3
1
5
4
3
,
· ,
,
,
: ,
:
+
−
−
−
−
8
8
.
тақырыптың түйіні.
Берілген сандар қатарының медианасы, модасы, өзгеру құлашы.
1)
Берілген сандар қатарындағы ең үлкен мән мен ең кіші мәннің
айырмасы сол қатардың өзгеру құлашы деп аталады.
2)
Берілген сандар қатарының медианасы, ондағы сандардың орта-
ша мәні қай санмен сипатталатынын көрсетеді.
3)
Берілген сандар қатарының модасы – ондағы жиілігі ең көп сан.
есеп.
Мәдина, Әсел, Нұргүл, Самал және Гүлнұр – бес қыз маркалар
жинады. Мадина 25 марка, Әсел 26 марка, Нұргүл 19 марка, Самал 29
марка және Гүлнұр 19 марка жинады.
Осы сандар қатарының медианасын, модасын, өзгеру құлашын
анықтаңдар.
Шешуі. 25, 26, 19, 29 және 19 сандары берілген сандар қатарын
құрайды.
1. 29–19=10 – берілген сандар қатарының өзгеру құлашы.
2. Берілген сандарды өсу ретімен орналастырайық: 19, 19, 25, 26,
29. Қатарда 5 сан бар. 5 – тақ сан. Қатардың қақ ортасындағы 25 саны –
сол берілген сандар қатарының медианасы болып табылады.
3. Берілген сандар қатарындағы жиілігі ең көп сан – 19 саны. 19
саны берілген сандар қатарының модасы.
▲
1226.
20 %.
1227.
3) 22,5; 4) 7,2; 6) 13,5.
1228.
1)
2
3
;
2)
7
30
.
1229.
3) тәуліктік орташа температура медиа-
насы 16.
1230.
Медианасы 6 ұпай.
1233.
Модасы 67,2 км.
1234.
2) –7<
х<4;
3) 5<
х<11.
1237.
4) 104 бөлшек.
1238.
1) 240 ц; 432 ц; 336 ц.
1239.
4.
Жанат қарындасына ойыншықтар сатып алу үшiн дүкенге келдi. Дүкенде қоңыр,
ақ қонжықтар және жасыл, сары доптар бар екен. Жанат бiр қонжық, бiр доп са-
тып алуы керек.
Жанат қонжық пен допты неше тәсiлмен таңдайды?
Суретке қарап ойлан.
Сен қандай түстi қонжық пен қандай түстi допты таңдар едiң?
141
*
б
с
М
б
б
б
б
М
М
М
М
с
с
с
с
бiрiншi
екiншi
үшiншi
8.4-сурет
8.3. іріктеу тәсілі арқылы комбинаторикалық
есептерді шығару
Өмiрде кездесетiн қайсыбiр мәселелердi шешуде оның бiр ғана емес
бiрнеше нұсқалары болады. Мұндай жағдайда сол нұсқалардың барлығы
анықталып, олардан «тиiмдi» деп есептелетiн нұсқа таңдап алынады. Де-
мек,
мүмкiн нұсқалар iрiктелiнедi.
1-есеп. Сыныпта Бiржан, Самал және Мирас әрқайсысы бiр күннен
үш күн кезекшi болуы керек. Олардың кезекшiлiк ету ретiнiң неше
нұсқасы бар?
Есеп шешуiнiң мүмкiн нұсқаларын iрiктеп табуда, шамалар
(нысандар) келiсiлген шартты белгiлермен жазылады. Мысалы, есеп
мазмұнындағы оқушылар аттарын олардың бас әрiптерiмен белгiлеймiз.
Сонда Бiржан – Б, Самал – С, Мирас – М әрiптерiмен белгiленедi. Көбiнесе
нұсқалардағы элементтер цифрлармен де белгiленедi.
Мүмкiн нұсқаларды iрiктеу сызбанұсқасы бұтақтары жайылған
ағаш тәрiздi кескiнделедi (8.4-сурет). Сызбанұсқадағы «ағаштың» неше
бұтағы болса, есептiң шешуiнiң сонша нұсқасы болады. «Ағаштың» түбi
жұлдызшамен (*) белгiленiп, негiзгi нысанды кескiндейдi.
жасыл
ақ
қонжықтар:
қоңыр
доптар:
сары
жасыл
сары
Есеп шешуiнiң мүмкiн нұсқалары:
БСМ, БМС, СБМ, СМБ, МБС, МСБ.
Демек, олардың кезекшiлiк етуiнiң 6 нұсқасы бар.
142
Жауабы: Кезекшіліктің 6 нұсқасы бар.
Мүмкiн нұсқаларды iрiктеудiң мұндай тәсiлiн «
мүмкiн нұсқалар
ағашы» деп атайды.
Есеп шешуiнiң мүмкiн нұсқаларын кесте түрiнде жазып iрiктеуге
де болады.
2-есеп. Түзу жүргiзiп, оның бойынан
А, В, С, D және Е нүктелерiн
белгiлеңдер (8.5-сурет). Неше кесiндi пайда болады?
8.5-сурет
А
В
С
D
Е
Есептiң шешуiнде ескерiлетiн жағдай – кесiндiнiң екi шеткi
нүктелерiнiң орындарын алмастырып жазуға болатындығы. Мысалы,
АВ кесiндiсiн ВА кесiндiсi деп те жазуға болады. Мұндай жағдайда кес-
теде белгiлеудiң алфа виттiк ретпен жазылуын, мысалы, кесiндiнiң
АВ
белгiленуiн нұсқаға алған тиiмдi.
Кесiндiлер:
АВ, АС, АD, АЕ
BC, BD, BE
CD, CE
DE
Кесiндiлер саны: 4 + 3 + 2 + 1 = 10. Мүмкiн нұсқалар үшбұрышты
кестемен жазылды.
Жауабы: 10 кесінді.
8.6-суретте есептiң шешуiн «Мүмкiн нұсқалар ағашы» сызбанұсқасы-
мен кескiндеу көрсетiлген.
8.6-сурет
*
В
С
D
E
C
D
E
D
E
E
A
В
C
D
(кесiндiлер)
1. Есеп шешуiнiң мүмкiн нұсқалары қандай тәсiлдермен iрiктеледi?
2. Есептің шартындағы объектілер, денелер, қалай белгіленеді?
3. «Мүмкiн нұсқалар ағашы» тәсiлiнде есептiң шешуiнiң нұсқалар санын
қалай анықтаймыз?
143
8.7-сурет
1240. А у ы з ш а есептеңдер:
1)
–0,9–3,5
2) 0,4–7
3) 5,8–10
4) 0.2–1
: 2 : 3
⋅4
⋅5
– 0,8 –2,8 :0,7 +7
: (–5) : 4 +14 :2
⋅3
–0,75 :(–4) –3,1
?
?
?
?
3> Достарыңызбен бөлісу: |