§ 37. ХІІІ-ХV ғасырдың бірінші жартысында рухани мәдениеттің дамуы
Дін. ХІІІ-ХV ғасырдың басындағы діни түсініктер әралуандығымен ерекшеленді. Көшпелілер арасында тәңіршілдік сақталды. Сонымен бірге ислам анағұрлым кең таралды.
Көшпелілер исламды қабылдағанымен, Тәңірге табынушылықтың бірқатар әдет-ғүрыптарын сақтап қалды. Көшпелілерде ата-баба рухына сиыну да сақталды. Алайда ислам Оңтүстік Қазақстанның отырықшы бөлігінде үстем дінге айнала бастады.
Тіл мен жазу. Монғол басқыншылығы монғол тілі мен мәдениетінің таралуына әкелмеді. ХІІІ-ХІV ғасырларда түркі тілі одан әрі дами түсті.
Бату хан тұсында-ақ барлық мемлекеттік құжаттар қыпшақ тілінде жүргізілді. ХІІІ-ХІV ғасырларда осы тілде көптеген әдеби ескерткіштер жазылды, халық ауыз әдебиеті дамыды.
Қыпшақ тілін үйрену қажеттілігіне байланысты көптеген еңбектер жарық көрді.
«Кодекс куманикус» («Құмандар кітабы», яғни қыпшақтар кітабы) ХІV ғасырдың басындағы бірегей қыпшақ тілі ескерткіші болып табылады. Қолжазба Петрарка кітапханасынан табылған, қазір Венецияда сақтаулы (Собор Святого Марка). Кітап еуропалықтардың қыпшақ тілін үйренуіне арналды. Сонымен бірге «Кодекс» қазіргі қазақ мақал-мәтелдері және жұмбақтарына ұқсас қыпшақ мақал-мәтелдері мен жұмбақтарын бізге жеткізуімен де құнды.
Бұдан басқа да қыпшақ тілін үйренуге арналған көптеген еңбектер белгілі. Мәселен, ХІV-ХV ғасырларда «Түркі тілі туралы түсіндірме кітап», «Түркі тілін үйренушілер үшін толық жинақ» т.б. жазылды.
Ғылым мен әдебиеттің дамуы. ХІІІ-ХV ғасырдың басында Қазақстан аумағында ғылым дамыды. Жамал Қаршидың араб тілінде жазылған тарихи трактаттары белгілі. Оның еңбектерінде өз заманындағы көптеген қалалар, жергілікті әулеттер, билеушілер, белгілі ғалымдар туралы құнды деректер бар.
Алтын Орда мемлекетінің дамуы XIII-XIV ғасырларда қыпшақ тіліндегі жазба әдебиетінің өркендеуіне ықпал етті. Олардың арасында діни еңбектер, парсы және араб тілдерінен аудармалар, сондай-ақ кеңінен тараған шығыс аңыздары басым болды.
Біздің заманымызға қыпшақ тілінде жазылған және қазақтар арасында кеңінен таралған «Қисса сул-әнбия» шығармасы жетті. Мұнда пайғамбарлар туралы аңыздар мен әңгімелер, мифтер, өлең-жырлар жинақталған.
