ойында; 2. Затгардың өзінде - олардың мэні ретінде; 3. Заттардан кейін, адамдардың акыл-ойында - сол заттардың ұғымы, абстракциялык ойдың нәтижесі ретінде. Заттардың мэні олардың түпнегізі - кұдайдың бойындагы жалпы идеялар болғандыктан адамдардың максаты - соларды діни сенім аркылы білуге ұмтылу. Ал философия болса, ол да діни догмалардың дұрыстыгын, акикаттығын өзіне тиесілі бар беделімен дэлелдеуі керек. Аквинскийдің пікірінше, дін кұдайдың табиғатын түсіндіретін ілім, сондықтан шіркеу оны уағыздаушы ретінде азаматтық коғамнан жоғары тұрады. Демек, өкімет билігі кұдайдан. Жердегі тіршілік о дүнедегі болашак рухани өмірге дайындық болғандыктан, патшалык билік рухани (діни) билікке баіынуы керек. Рухани билікті жүргізетін аспанда - Христос, жерде - Рим папасы. Аквинскийдің ілімі XIX ғасырдың аяғында қалыптаскан казіргі кездегі философияда өзіндік орын алып отырған неотомизмнің теориялык жэне идеологиялык аркауы болып отыр. Дунс Скотг (1268-1308 жж) шотланд схоласты, Аквинскийдің іліміне карсы сын айтып, кұдайдың да, адамның да акыл-ойы оның ерік- жігеріне тэуелді, сондықтан да құдайдың жігері не істеймін десе де абсолютті ерікті, ал оның калағанын істегеннің өзі - игілік. Құдай жігерінің аркасында элемдегі жеке затгарды жаратқан. Од тек жаратушы ғана емес, сонымен бірге сол заттардың рухани түпнегізі. Осындай рух адамда да бар. Адамның рухы (жаны) мэңгі, ал оның денесі кеңістік пен уақытта шектеулі. Рухтың негізгі максаты - танып біл. Адамдар сезімдік түйсіктер аркылы заттардың қасиет сипаттарын таныса, акыл-ой аркылы осы алынған деректер негізінде жалпылыктың (универсалий) энін түсінуге ұмтылады. Жалпы ұгымдар таза ақыл-
