Өзбекстан республикасы жоҒары және орта арнаулы бiлiм министрлiгi ө. Байқабылов, Д. Дуйсабаева Қазiргi қазақ әдеби
?! Тақырыпты бекiту үшiн сұрақтар мен тапсырмалар
жүктеу/скачать 5,51 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Сөз мағыналары және олардың жасалу заңдылықтары. Сөздердің ауыспалы-келтірінді топтары
| ?! Тақырыпты бекiту үшiн сұрақтар мен тапсырмалар:
Лексика дегенде не түсiнесiңдер? Лексикология ненi қарастырады? Жалпы және жеке лексикологияға түсiнiк берiңдер. Сипаттама және тарихи лексикологияның маңызы неде? Салыстырмалы және салғастырмалы лексикологияның ерекшелiгiн түсiндiрiңдер? Лексикологияның негiзгi салалары туралы не бiлесiң? Сөз мағыналары және олардың жасалу заңдылықтары. Сөздердің ауыспалы-келтірінді топтары Құбылыстар мен заттардың бәрi де белгiлi бiр сөздермен аталады. Сөз өте күрделi құбылыс. Тiлдегi сөздер бiр-бiрiнен дыбыстық ерекшiлiгi мен құрылым-құрылысы жағынан ғана емес, бiлдiретiн мағынасы жағынан да қилы-қилы. Демек, сөз - дыбысталу мен мағынаның бiрлiгiнен тұратын тiлдiк дербес единица. А.О.Резниковтың схемасы: 1. Предмет - зат, оның белгiсi, әрекетi. П Предмет сөзге әсер етсе, сөз оны р дыбысталу арқылы атайды. е 2. Сөз орталықта тұрып, мағына мен д дыбысталуды жүзеге асырады. м 3. Дыбысталу - сөздiң сыртқы материясы, бiрақ е бiр жағы емес. т 4. Мағына - сөздiң iшкi мазмұны - образ. Бұл да өз алдына дара емес. 5. Сөз үлкен шеңбердi түгел қамтиды. Сөз болған жерде ұғым бар. Ұғым мағынамен байланысып, оймен, ойлаушымен ұштасып жатады. Ұғым түйсiктен (елестету, көз алдына келтiру) басталады. Ұғымды сөз жинақтап, аяқтайды. Мағына - ұғымның қалыптасқан, айқындалған түрi. Мағынаның ұғымынан ажыратып тұратын мынадай ерекшелiктерi бар: 1) ұғым категориясы дүние жүзiндегi тiлдердiң бәрiне де ортақ. Ал сөздiң мағынасы бәрiне де бiрдей емес. 2) ұғымның мәнi - сөз мағынасынан гөрi кеңiрек, әрi жалпылау. 3) сөз бiткеннiң бәрiнде де белгiлi мағына болды. Бiрақ кез келген сөзде ұғым бола бермейдi. Сөз болған жерде мағына болуы-табиғи нәрсе. Сөз мағынаның тiрегi. Сөзсiз мағына жоқ. Бiрақ мағынасыз сөздер де болады. Мағынасыз сөздердiң мәнi сөйлемдегi байланысында ғана. Мағынасыз сөздерге шылаулар, одағайлар жатады. Сөз мағынасының қыр-сыры өте көп. Белгілі бір сөз алдымен өзінің тура — номинативті мағынасында колданылады; дәл сол сөз екінші бір тіркестерде, сөйлем ішінде ауыспалы, өзінің тура мағынасынан басқа мағынада да қолданылуы мүмкін; дәл сол бір сөз түрлі тіркестер құрамында бір емес, бірнеше мағынада қолданылуы мүмкін, яғни көп мағыналы болып келуі мүмкін. Сөздің қандай мағынада қолданылып тұрғанын дәл айқындайтын нәрсе — контекст (сөз тіркестері, сөйлем ішіндегі білдіріп тұрған мағынасы). Мәселен, Айғаныс басын көтеріп, аузын жыбырлатты да, Ілиясқа қайта үңілді; суы тайыз, өткел аузында баяу сөйлеген дауыстар шығады. (Ғ. Муст.); Көмір суырдың қазған інінің аузына шығып қалыпты. (Ғ. Мүс.); Ол марляға жабысып қатып қалған жараның аузын қолымен жұлып алды (Ә. Әб.) Мұнда бірінші сөйлемдегі ауыз сөзі ғана өзінің тура мағынасында тұр; ал екінші, үшінші, төртінші сөйлемдерде бұл сөз ауыспалы мағынада (еткелден өтетін жер, іннің сыртына, жараның бетін, ұшын) тұр; бұл сөйлемдердегі ауыз сөзінің әр түрлі тіркестегі мағынасы бұл сөздің әрі көп мағыналы екенін көрсетеді. Сөздiң мағыналылығы оның пайда болуымен бiрге өмiр тәжiрибесiмен ты¬ыз байланысты жағдайда ғана бiлiнедi. Сөзде грамматикалық, лексикалық, сөздiк (негiзгi), тұрақты, ауыспалы, контекстiк, конкреттi, абстракт мағыналар болады. Сөздiң негiзгi (сөздiк) мағынасы - өзiнiң өмiр сүруi негiзiнде сөз арқылы айтушы мен тыңдаушыға ортақ түсiнiктi нақты ұғымды бiлдiретiн шындық өмiрдiң көрiнесi. Сөздiң тұрақты мағынасы. Қандай болмасын бiр сөйлемнiң, бiр тiркестiң құрамындағы сөз контексте бiр-ақ мағынада қолданылады. Сөздiң негiзгi мағынасынан өрбiген жаңа мағына бiрте-бiрте тұрақты мағынаға айналады. Тұрақты мағына сөздi контекстен бөлiп алып, ешбiр тiркессiз, еркiн болғанның өзiнде өзiне арнаулы негiзгi мағынасымен қатар тұрақты мағынасы айқындалып тұрады. Академик В.В.Виноградовтың сөздiң лексикалық мағыналарын төмендегiдей бөлуi тiл ғылымында негiзге алынып жүр: жүктеу/скачать 5,51 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|