Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі Е
Ы.Алтынсарин және қазақ халық ауыз әдебиеті
жүктеу/скачать 1,76 Mb. Pdf көрінісі
|
Rustemov okulik
| Ы.Алтынсарин және қазақ халық ауыз әдебиеті.
Ы.Ыбырайдың қазақ ауыз әдебиетінен жинаған материалдарын тӛрт түрлі жанрға бӛлуге болады: аңыз- әңгімелер(«Лұқпан хакім», «Таза бұлақ», «Жомарт», «Ӛтіріктің залалы», «Ізбасты би», «Жиренше шешен» т.б.), ертегілер(«Қара батыр», «Тазша бала», «Алтын Айдар» т.б.), эпостық шығармалар(«Қобыланды» және басқа жырлардан үзінділер) және мақал-мәтелдер. Осыларға қоса Ыбырайдың хрестоматиясынан сол кездегі қазақ әншілері мен жыршылары шығарған кейбір ӛлең, айтыстарды кездестіруге болады. Хрестоматияда жарияланған халық аңызының бірі - Ре по зи то ри й Ка рГ У 88 «Жомарт». Ол «Атымтай Жомарт» аңызының негізінде шыққан. Бүл аңыздың түрлі варианттары бар. Жомарт - халықтың арманын бейнелейтін образ. Ол әуелде кедей болған. Кейін ӛзінің еңбегі арқылы байыған адам. Бұл - халықтың тілегі. «Лұқпан хакім» әңгімесінде халық Лұқпанды ӛз адамы деп таниды. Лұқпан да ӛзін халықтан бӛлмейді. Халық мүддесі үшін күресуге талап қылады. Ыбырай хрестоматияға Жиреншенің ханды қаңбақ пен қаз арқылы масқаралайтын, Қарашашпен қосылатын, Қарашаштың тапқырлығын суреттейтін мәтіндерді енгізеді. Жиреншенің қауіпті жағдайдан оңай қүтыла беруі де, осы жолда Қарашаш сияқты ақылды жарының болуы да - халықтың арманынан туған жайлар. «Таза бұлақ» әңгімесінде үш жолаушы бір бұлақтың басында кездеседі. Су ішіп шӛлдері қанғаннан кейін тастағы «Ей, жолаушы, болаң, осы бұлақтай бол!» деген жазуды оқиды. Жолаушылардың бірі - саудагер, екіншісі молда екен. Олар жазуды ӛздерінің мақсаттарына жориды. Үшінші адам кӛркем жігіт екен. Ол жазуды «таза, ақ жүрек адам бол» дегені деп шешеді. Ыбырай пайдаланған аңыз-әңгімелердің ішінде қазақтың жыл санауына байланысты аңыз да бар. Ол «Жан- жануарлардың дауласқаны» деген тақырыппен берілген. Бүл аңызды пайдалануда Ыбырайға орыс тіліндегі оқулықтар ой салған тәрізді. К.Д.Ушинскийдің оқулығында осы тақырыптас(«Спор животных») әңгімесі кездеседі. Бірақ оның сюжеті мүлде басқаша: үй хайуандары ӛздерінің қожасына еткен еңбектерін айтып таласады. Әңгімеде сиыр, жылқы және иттің қайсысы адамға пайдалы дегенге адам олардың әрқайсысының ӛзіндік орны бар екендігін айтады. Ы.Алтынсарин болса осы әңгімеге ұқсас болғандықтан «Жан-жануарлардың дауласқаны» атты халық ертегісін ӛз Ре по зи то ри й Ка рГ У 89 хрестоматиясына енгізуі әбден мүмкін. Бұндағы жан- жануарлар адамның жылына ағалыққа таласады. «Түйе бойына сеніп, құр қалды» деген этимологиялық сипатта аяқталатын әңгіме, әрине, Ушинский әңгімесінен мүлдем бӛлек. жүктеу/скачать 1,76 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|