-ҚОСЫМША. МІНЕЗ-ҚҰЛЫҚТЫ БАСҚАРУ САТЫЛАРЫ

Мінез-құлықты басқару 
510
«Мен сабақта өмірден алынған тәжірибелерге сілтеме жасап отыруға тырыстым. 
Мысалы, өздеріңіз білетін газет-журналдағы әңгімелер, теледидардағы жаңалық-
тар, мультфильм, дүкен түбіртектері, балаларға танымал орындар мен кешегі өткен 
футбол матчының есебі сияқты оқиғаларды сабақпен байланыстыру. Қызығушылық 
жоғала бастаған сәтте, мен дереу тартымды әңгіме бастап кетуге тырысамын». 
Майк
«Бұл балақай аутизммен ауырады, шынын айтқанда, мен бұған дейін аутизм жай-
лы ештеңе білген жоқпын. Дайындық аптасы кезінде не істеу қажеттігін жақсылап 
түсініп алу үшін, мен оның ата-анасымен, сынып жетекшісімен және инклюзивті бі-
лім беру координаторымен жолықтым. Сонымен қатар оның сынып жетекшісі сабақ 
өтіп жатқан кезде Стефанды (ауырған бала) бақылаумен болдым және кейіннен өзі-
мен де сөйлестім. Осының бәрі маған Стефан партаның астына тығылып калғанда 
немесе өзінің үй жануары туралы айта бастағанда артық әрекет жасамауға көмек-
тесті. Одан бөлек Мемлекеттік аутизм қоғамының ресми парақшасынан Аспергер 
синдромы туралы өте құнды мәліметтер алдым».
 Лаурен
«Бірнеше баланың мінез-құлқы қиындау болғандықтан, маған оңайға соқпағанын 
айтуым керек. Бұл мен жақсы дайындалмадым деген сөз емес. Балаларға қызық 
болатын заттарды табу үшін біраз уақыт жұмсадым, алайда әлгі үш бала заттардың 
бәрін бүлдірді. Мысалы, мен сыныпқа құрбақаның уылдырығын алып келсем, олар 
оның бәрін айналаға шашып тастайды. Сабақ біткенде маған балаларға құрбақа-
ның тіршілігі жайында кітаптан біраз тапсырмалар беріп, таныстыруым қажет еді 
деген ой келді». 
Том
Асыра сілтеп немесе кем қалмас үшін мінез-құлыққа орынды реак
-
ция маңызды саналады (12.4-қосымша). Бір оқушыға қолданылған 
реакция өте ұтымды шыққанымен, ол екінші бір балаға дұрыс келмеуі 
мүмкін. Оқушының мінез-құлқына қатысты жауап беруде мұғалімнің 
таңдаған әдісі сол оқушының мінезіне әсер етеді. Егер мұғалім дауыс 
көтерсе, ашуға булықса немесе ұрысса, онда сабырлы, белсенді және 
мектеп қағидасын сақтайтын әріптесімен салыстырғанда, тиісті дең
-
гейге жете алуы неғайбіл. Бидл мен Мөрфи (2013) балалар алдында 
дауыс көтерудің пайдасы мен нәтижесі болмайтынын мәлімдейді. 
Мұғалім үшін көп қиындықтың бірі – оқиғалар қабаттасып кеткен
-
де эмоциялық жағынан объективтілікті сақтай білу (12.5-қосымша). Үз
-
дік мұғалімдер оқушының теріс мінез-құлқын жүрегіне жақын қабыл
-
дамайды, өйткені олар ашуланып, мұңайып, ренжіп, тіпті депрессияға 
түсіп кетуі мүмкін екенін біледі. Оның орнына олар күтпеген жағдайға 
кәсіби тұрғыда қарайды, яғни оның жағымсыз іс-әрекетінің басқалар
-
дың сезіміне қалай ықпал ететінін түсіндіреді. Ең тиімді жолы қысқа, 

Мінез-құлықты басқару 
511
нәзік әрі жартылай жабық түрде араласа білу, мысалы, баланың жа
-
нына барып «сабырмен жай сөйлесу». Бұл үнсіздік нәтижесіз қалмай
-
ды. Лис (2013) көрсеткендей, «нағыз үнсіздік – ең маңызды әдістің бірі 
және оқытуды дамытуда тегін әрі еленбей жүрген тәсіл». Осы мақсат
-
ты түрдегі тыныштық баланың мінез-құлық пен сабаққа назар ауда
-
руын күшейте отырып, оның рефлективтілігі мен зейінін арттырады. 
Көптеген мектептер тыныш оқу ортасын құру үшін тыныш кеңістікті, 
тыныш сәттерді және медитация сияқты әдістерді қолданады. Кейбір 
жағдайларда дұрыс тамақтанбау мен теледидар алдында көп уақыт өт
-
кізу және жаттығудың аз болуы салдарынан балалардың кешкі ұйқыға 
жатуы қиындап барады. Балаларды тыныштандыру техникасына үйре
-
ту, олардың қырағылығын арттырды (Paton, 2011). Тыныштық сақтау 
уақытын «балалар көрінгенімен, естілмейді» деген бұрынғы мәтелмен 
шатастырмау керек. Тыныштықты жазалау құралы ретінде емес, пози
-
тивті тұрғыда қарастыру керек. OFSTED (1999) ауыр проблемалы бала
-
лар үшін үзіліс уақытында сейілдейтін «әлеуметтік тұрақ» сияқты бөл
-
мелердің немесе өздеріне уақыт бөліп отыруға мүмкіндік беретін кітап
-
хана сияқты тыныш орындардың өте маңызды екенін атап өтті. Ойын 
уақыты кезінде балалардың отырып әңгімелесуіне орындықтар мен 
басқа да жабдықтар қойып, жағдай жасаған мектептерде әлімжеттік пен 
қақтығысулардың азайғанын зерттеулер дәлелдеп отыр (LloydBennett 
and Gamman, 2000). Мектептердің көбі «суыту» орындары мен тиісті 
қызметкері бар үзіліс бөлмелерімен жабдықталған (Daniels 
et al.,
1998; 
Scottish Executive, 2001; Educational Institute of Scotland, 2003). Шынды
-
ғында, көптеген мектептердің домбайлап салына салған ғимараттары 
аулада бақылау жүргізуге қолайсыз және мінез-құлық проблемаларын 
қиындатып жіберуі мүмкін. Оқушыларға арнап бағдаршам түстерімен 
ерекшелей отырып, мектеп ауласындағы ерекше орындарды белгілеп 
қойса деген бір ұсыныс бар. Мәселен, балалар қауіпсіз сезінетін аймақ 
жасыл түспен, қауіпті орындар қызыл түспен және қауіпті жағдайлар 
сирек болатын, әдетте қауіпсіз жерлерді сары түспен белгілеу. Сосын 
мектеп бұл ақпаратты «Мектептің айналасы қауіпсіз болу үшін не істе
-
ген дұрыс?» деген талқылау кезінде пайдаланады.
Мұғалімдер саусағын ерніне басу немесе қасын көтеру сияқты ым-
ишараларды пайдаланып, өзінің не күтетінін байқата алады. Дегенмен 
керек кезінде ауызша ескерту жасауды да жоққа шығаруға болмайды. 
Мұғалімдер көп жағдайда ым-ишара мен ауызша айтуды шатастырып 
алып, жеткілікті ойлана алмай қалып жатады. Көбіне позитивті мінез-
құлыққа шақыратын «Том, өткен жолғы жағдайға қалай шырмалып 
қалғаныңды ұмытпа» деген сияқты назар аудартатын қысқа әрі нақты 
сөздер жеткілікті болып жатады. Кейбір балалар, әсіресе кішкентайла
-
ры жауапты айқайлап айтады, оларға жауап бермес бұрын қол көтеру 

Мінез-құлықты басқару 
512
керек екенін түсіндіру ұзақ жұмыс болып көрінуі мүмкін. Бірақ қалай 
жауап беру керек екенін айта отырып, жауаптың өзін мақтап өту ма
-
ңызды. 
Сұрақ қою – оқушыға әлеуметтік мақұлданған мінез-құлықтың 
не екенін ұғындыруға шақыратын маңызды стратегия. Галвин (1999) 
«неге» деген сауалды қоймауды ескертеді, өйткені ол проблеманы шие
-
леністіріп, созып жіберуі мүмкін. Ол оның орнына мына сұрақтарды 
ұсынады: 
„
Сен не істеуің керек? 
„
Бұл жөнінде біз қалаи� келіскен едік? 
„
Ереже қандаи�?
„
Саған не істеуге болады? 
„
Мына ісің туралы не ои�лаи�сың? 
„
Осы дұрыс па, әділетті ме? 
„
Үзіліс уақытына деи�ін мына жұмыс біте ме? 
„
Мына істеген ісің... маған, ата-анаңа немесе сыныптағы басқаларға 
әділетті ме? 

жүктеу/скачать 5,81 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: