Когнитивті лингвистика
жүктеу/скачать 0,63 Mb. Pdf көрінісі
|
document (3)
| концептуалды жүйе, концепттік ая
сынды ұғымдар да қалыптасып, кеңінен қолданыс тауып отыр. Тілшілер концептуалды жүйені „адам ақылы меңгерген барша тұжырымдар жиынтығының ментальді 42 деңгейі” деп сипаттаса, концепттік ая деп белгілі бір тілде сөйлеуші тұлғаның дүниетанымын қалыптастыратын, универсалды немесе жалпыхалықтық ілімдер мен жеке индивидуалды танымның сабақтасуынан жинақталатын тұжырымдарды атайды. Е.С.Кубрякова тілдік құрылымдар арқылы айқындалатын концептілер тізбегін 2 түрлі бағытта қарастыруға болады деп атап көрсетеді: дүние туралы мағлұматтарды ұсыну, көрсету бағытында; адам санасында белгілі бір мазмұнға сәйкес және әр түрлі жағдайларға қатысты деректерді жинақтау бағытында. Ол адам ойын тек тілдік құралдар ғана емес, бейвербалды қимыл-әрекеттер де білдіре алады, себебі олар адамның логикалық заңдылықтарға бағынған әрекеттерінің нәтижесі болып табылады деп есептеді . Осыдан келіп, когнитивтік лингвистикада „концепт”, „ұғым” және „мағына” сөздерінің ара- жігін ажырату қажеттігі туды. Бастапқы кезде өзара мағыналас, синонимдес деңгейде қарастырылған бұл терминдер, кейін тек мазмұны жағынан ғана емес, әдіснамалық тұрғыдан да, ғылыми жүйеге қатыстылығы тұрғысынан бөлшектеніп талданатын болды. Біріншіден, ұғым – объектінің танып білген белгілерінің ғана жиынтығы делінсе, концепт – кез келген ұғым емес, ментальді ұлттық сипаттағы құрылым, белгілі бір мәдениеттің табиғатын ашуға көмектесетін күрделі механизм ретінде анықталды; екіншіден, ұғым логика мен пәлсапа терминдері қатарында қабылданса, концепт математикалық логика, мәдениеттану, лингвомәдениеттану, когнитивті лингвистика ғылымдарының нысанын құрады; үшіншіден, концепт пен мағына айырмашылығы да екеуінің ұғымдық арақатынасымен дәйектеледі: „концепт шынайы объектінің әле-қайда тұрақты танымдық көшірмесі іспеттес, өйткені мағынаға қарағанда, ол қоршаған ортамен еркін байланысқа түсе алады, ал сөз бен оның мағынасы, керісінше, сол концепттің бір бөлшегі деп қабылдану керек. Дегенмен, өзге танымдық әрекеттер секілді концепттік тану да, негізінен, тек тілдік құралдар арқылы, яғни сөз, сөйлем, дискурс құрылымдарымен бірлікте ғана жүзеге аса алады” . Олай болса, лингвистикалық теория тілге анықтама берумен шектелмей, тіл арқылы адамзат қандай мақсат-міндеттерді шеше алады деген сауалдарға да жауап іздейтіндіктен, тілтанымның өзегін құрайтын объективті – субъективті факторлардың барлығы бір-бірімен байланыса, бір-бірін толықтыра сабақтасу керек. „Концепт сөздердің беретін ұғымын түсіну арқылы жеке бір адамнан бастап, қоғамдық топтардың, бүкіл бір ұлттың, халықтың ой-өрісінің, дүниетанымының ерекшеліктері айқындалады” ,-деп есептеген Б.Тілеубердиев „онимдердің концептілерін” талдауда „адам”, „кеңістік”, „жан-жануар”, „өсімдік” ұғымдарына тоқталды, оларды „мәдениеттің ментальдік ұясы” тұрғысынан зерделеді, ал тілші М.Т.Күштаева „концептілік талдау тәсілдері мен принциптерінің түрліше сипатта болу мүмкіндігін” ескерте отырып, „Тар мағынасында концептілік талдауды екі мағынада түсінуге болады: мәдени құбылыстың, ұғымның немесе мәдени қабаттың концептілердің көмегі арқылы талдануы; сөздерді мәдени құбылыс ретінде қарау арқылы олардың 43 прагматикасы мен семантикалық құрылымының талдануы” деген тұжырымға келді. Ол „концептілік талдау деп тілді қолданушының әлем туралы түсінігінің ерекшеліктерін сөз арқылы ашатын тілдік талдауды„ атады. Демек, ғалым А.Ислам атап көрсеткендей, „лингвомәдениеттануда концепт жалпы бір ұлт мәдениетінің басты эдементі, адамның ментальды әлемінің басты ұяшығы деп танылды”, ол „...этномәдени санада сақталған, белгілі бір ұлттың ұрпақтан ұрпаққа берілетін ықшам әрі терең мағыналы шындық болмыс, ұлттық мәдени құндылықтары жөніндегі сан ғасырлық түсінігін білдіретін құрылым” болып табылады. жүктеу/скачать 0,63 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|