Когнитивті лингвистика

әдіс-тәсілдері бөлек, өз алдына дербес құрылымдық жүйесі орныққан салаға
айналды, сондықтан сан алуан пікірталастар, көзқарас қайшылықтары негізінде
дамыған лингвистика тарихындағы әр кезеңнің өзіндік орны, тіл ғылымының
дамуына қосар үлесі ерекше айқындалуға тиіс. «Кез келген пәннің тарихы
өткен жолдың, кезінде қол жеткізген жетістіктер мен жіберілген
кемшіліктердің куәгері ғана емес, болашақ бағыттар мен ізденістердің,
қайталанбас қателіктердің айғағы болып табылады» деген А.И.Кононов сөздері
де соған дәлел. Тарих беттері кешегі соқпақтардың, ертеңгі мақсат-мүдденің
көрсеткішін құрайтындықтан, тіл ғылымының диахронды аспектісі, біріншіден,
тіл мен оның табиғаты, қызметі туралы зерттеулерді сұрыптауға мүмкіндік
берсе; екіншіден, өзге ғылымдар қатарында ұғымдық аясы, зерттеу нысаны,
ұстаным-ережелері айқындалған жаңа ілімнің алғашқы нұсқаларымен танысуға
әрі тілтанымдық ізденістердің бағыт-бағдарын жүйелеп талдауға да жол
ашылды; үшіншіден, уақыт талабына сай дамып келе жатқан тіл туралы
ғылымның ішкі салаларын, олардың бірліктері мен байланысу заңдылықтарын
зерделеуге жаңа амал-тәсілдер айқындалып, нәтижесінде тілдік фактілердің
аясын кеңейтіп қарастырытын маңызды ғы;ыми бағыттардың дүниеге келуіне
жағдай жасалды. Осыған орай, адамзат тарихындағы Көне дәуір, Орта ғасыр,
Қайта өрлеу кезеңі, ХУІІІ, ХІХ, ХХ ғасырлар адамзат қауымының ортақтасқан
өрлеуінің, мәдени-ғылыми өркендеуінің ғана емес, жаратылысы мен қызметі
өзгеше тіл атаулының да зерттелу белестерін құрады.
Ғылыми таным, дәстүр, сабақтастық секілді мәселелер байланысы негізінде
жинақталған тіл білімі адамзат болмысымен ұштаса, өмірімен тоғыса
дамитындықтан, оның басты заңдылықтары да жеке тұлғалардың физио-
анатомиялық, психологиялық
белгілерін зерделеу арқылы әрі
жалпыадамзаттық құндылықтардың қоғамдық-әлеуметтік, ұлттық-мәдени
өзгешеліктерін жүйелеу негізінде қалыптасары сөзсіз. Оны тіл білімінің бүгінгі
даму сипаты дәйектей алады, өйткені қазіргі ғылым немесе синхронды
лингвистика яки сипаттама тіл білімі қоршаған әлемнің, оның құбылыстары
мен заттарының тығыз байланысын айғақтайтын пәнаралық ұстанымдарға
сүйене келе, тілді адамзат жаратылысының аса күрделі құралдарының бірі деп
таныды. Жаңа теориялық тұжырымдардың өзектелуі «Тіл арқылы адамдардың
барлық функционалды ерекшеліктері жүзеге асады, тіл арқылы оның өзгеше
табиғи бітімі сомдалады» деген пікірлерді басшылы
›
қа алған қазіргі қазақ тіл
білімінде де маңызды мәселелердің зерттелуіне, тың фактілер арқылы тілдік
деректердің өзгеше сипатта саралануына себепкер болды. «Тіл – адамның
адамдық белгісінің зоры, жұмсайтын қаруының бірі. Осы дүниядағы адамдар
тілінен айрылып, сөйлеуден қалса, қандай қиындық күйге түсер еді» деген
А.Байтұрсынұлының ой түйіні де соны айғақтайды. Тарихи өсуін ХХ-ғасырдың
басынан бастаған қазақ лингвистикасында антропоцентристік қағидалардан
өрбіген экстратанымдық мәселелерді зерттеу кезеңі, яғни тілді адам әрекетімен,
оның табиғи жаратылысымен байланыстыру бағыты ерте кезден-ақ қолға
алынғандықтан, жалпы тілдік теориялардың дамуын да сол кезеңдегі ғылыми
зерттеулердің мақсат-мүддесімен дәйектеп көрсетуге болады.
71

Зерттеуші А.Е.Кибрик: «Тіл – лингвистиканың негізгі нысаны. Оның
астарында, ең алдымен, адамдардың шығу тегі мен өмір сүру заңдылықтарынан
туындайтын әрі солармен тығыз байланыс құрайтын адамзаттың табиғи тілі
қарастырылады...» деу арқылы бұл бағыттың бүгінгі күні қаншалықты
маңызды әрі қажет екендігін дәлелдеп отыр. Тілдің табиғатын зерттеу адамзат
болмысының даму өзгешелігін анықтаумен қатар жүретін лингвистикалық
проблема деп есептелетіндіктен, қазіргі тіл білімінің негізгі мақсатын тілді
антропологиялық таным тұрғысынан зерделеу, оның жалпыадамзаттық
эволюция, аксиологиялық құндылық секілді ұғымдармен сабақтастығына жете
мән беру сияқты міндеттер арқылы шешу көзделіп келеді.
Осы орайда,
басты үш ұғымның арақатынасын анықтап алған дұрыс. Олар: 

тілдік универсалий мен оны дамытушы факторлар; тілдік
ұқсастықтардың таралу сипаты мен өзгешеліктері;

танымдық универсалий мен оны қалыптастырушы факторлардың
сабақтастығы; танымның жалпыадамзаттық белгілері;

тілтанымдық универсалийдің өзектелу себептері; тіл мен таным
қарым-қатынасының универсалды табиғаты.
Аталған тілдік мәселелердің әрқайсысы, ең алдымен, адамзат тілінің даму
ұстанымдарына сүйенетіндіктен, кез келген талдаудың жалпы эволюция
заңдылықтарымен, диалектика және динамика қағидаларымен әрі логика-
философиялық ұғымдармен байланыстылығын ескерген жөн. Қазіргі
лингвистикалық ізденістердің ерекшелігін құрайтын бұл фактілер, бір
жағынан, ғылымаралық үдерісті қажет етсе; екінші жағынан, кешенді
әдіснамалық амалдарды өзектеп отыр. Аталмыш еңбекте де қазақ
тілтанымының теориялық қалыптасуы пәлсапалық, мәдени-әлеуметтік,
психологиялық ұстанымдардың бірлігі арқылы айқындалып, тілдік деректер
ғылыми-теориялық негізде танымдық қабылдау тұрғысынан зерделенді.
Лингвистика зерттеу нысанына қарай жеке және жалпы тіл білімдерінің
сабақтастығына құрылған деп алдыңғы тарауларда ескертілгендей, жалпы мен
жалқының байланысы қазіргі зерттеулердің өзегіне айналып отыр. Жеке тіл
білімі - бір тілдің құрылымдық, ұлттық-мәдени, әлеуметтік-құқықтық
нормаларын сипаттай отырып, оның бір немесе бірнеше халықтар үшін
маңыздылығын анықтауға бағытталса; жалпы тіл білімі – барлық тілдерге ортақ
болатын қалыптасу, даму принциптерін сұрыптауға негізделеді. Жеке тіл
білімінің дамуы арқылы, салыстырмалы-тарихи зерттеулерге сүйене
қалыптасқан жалпы теориялық мәселелер «дыбысты тілде толып жататын
ортақ сипаттардың, универсалды құбылыстардың» табиғатын, себеп-салдарын
анықтауды мақсат етті. Олар:

адамзат
тілінің
табиғи бастауынан, биофизиологиялық
ерекшеліктерінен;

тілдің адамзат қоғамында атқарар қызметінен;

тілдердің генеологиялық немесе туыстық жақындығынан;

территориялық шектестік салдарынан бір-біріне әсер етуінен;

саяси-экономикалық, мәдени байланыстардың нәтижесінен
72

туындайтындықтан, тілдер дамуында әр тілдің жеке белгілерімен қатар, ортақ
заңдылықтардың орын алуы заңды құбылыс ретінде қарастырыла келе, тіл
ғылымының жаңа мүмкіндіктерін саралауға жол ашады. Тілдік фактілердің
«бір-біріне бағына» байланысқан жүйесін талдап көрсеткен ғалым М.Томанов
пікіріне сүйенер болсақ, олар
«... бір-біріне бағынышсыз, оқшау алып
қаралмайды, белгілі жүйені құрайтын тәсілдер ретінде қарастырылады.
Бұндай зерттеудің нәтижесінде тілдің динамикалық тарихы, яғни, тілдік
функциялар мен қатынастардың даму, өзгеру тарихы, тіл семантикасының
даму, өзгеру, жаңару тарихы жасалуға тиіс болады»].

жүктеу/скачать 0,63 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: