Ұлы дала тұЛҒалары қҰдайберген
қош – қой дегенді білдіреді, қар
жүктеу/скачать 3,08 Mb. Pdf көрінісі
|
fccc01431d3e67547942d7aa722f633c
| қош
– қой дегенді білдіреді, қар – еркек; айғыр дегендегі ай – ат, соңындағы ғыр жоғарыда аталғанқар сөзінің редукциясы; кейіннен осы қар сөзінің басындағы қ түсіп қалып, - ар болып ықшамдалған. Ал -ар тұлғасының -ер болуы әбден мүмкін (ар+лан – ит тұқымдас хайуанның еркегі). Олай дейтініміз бір замандарда түркі тілдерінің дауыстыдан басталатын сөздерінің бәрінде де дауыстының алдында дауыссыз (сонор) дыбыстардың бірі болған; ар сөзінің басындағы а дыбысы « е » болып та айтыла беруі мүмкін. Өйткені бұрынғы замандарда дауыстылар бірінің орнына екіншісі қолданыла берген. Нәтижесінде жоғарыдағы «қар» сөзі жүре келе «ер» болып кеткен демекпіз (айғыр дегендегі « ай » қазақ-қыпшақ тілінің нормасы; біз мұндағы ай сөзін бұлай айтпаймыз, ат дейміз; ат – якут тілінің нормасы, ай – біздің тіліміздегі норма ». 213 Ғалым түркі тілдеріндегі мал атауларының еркек-ұрғашылығына қарай ажыратылу сипатын түсіндіру үшін бізге түркі тілдері туралы ең көне зерттеу ретінде белгілі Махмуд Қашқаридың «Лұғатынан» мысалдар ұсынады. Орта ғасырларда (ХІ ғ.) түркі жұртында ешкі деген сөз тек ұрғашы малға айтылып, оның еркегі еркеж деп аталғандығын келтіреді. Қ.Жұбанов Қашқари сөздігінен erkej yeti yem bolur, yechku yeti jel bolur деген мақалды мысалға алып, осындағы еркеж сөзі мен ешкі сөзінің жыныстық айырмашылығын сөз ете келіп, қазақ тілінде бұл мақалдың ешкі еті жел болар деген екінші бөлігі ғана сақталған деп жазады. Жоғарыдағы көне ұйғыр тілінде қолданылған еркеж (еркек ешкі) тәрізді сөзжасам қазіргі басқа да түркі тілдерінде ұшырасады дейді ғалым. Мәселен, татар тілінде ешкі малының еркегі теке мағынасында ата кәжә , қойдың қошқары мағынасында ата сарық , қаздың айғырын ата қаз (қазақ тілінде айтылады) деп атайтындығын және мұндағы ата анықтауыштары еркек, тұқым шашар деген ұғым беретіндігін ескертеді. Нәтижесінде, түркілерде еркек, тұқым шашар деген сөздер ұрғашы ұғымына қарсы қойылса, соңғы мысалдардағы ата (немесе әке ) және шеше (не ене ) ұғымдарының оппозициялық қатынасының да ерекше маңызы бар деп білеміз. Ғалымның пікірінше, еркек мал атауларының ішіндегі ерекше тұлғаға ие болып тұрған – теке сөзі. Мұның мағынасы түркі тілдерінің семантикасын тұтас алғанда еркек, әке деген мағынаға ие болса, басқа ретте қызтеке дегеннің құрамында да кездеседі. Қ.Жұбановтың өз сөзін келтірсек: « Слово жүктеу/скачать 3,08 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|