Ұлы дала тұЛҒалары қҰдайберген

223 
Нақты айтқанда, Қ.Жұбановтың тілдің дыбыстық, морфологиялық, 
лексикалық, синтаксистік деңгейлерін қарастырғандағы негізгі ұстанымы 
мағына 
мен
мән
, 
тіл 
мен
ойлау 
байланысына негізделеді. Фердинанд де 
Соссюр негізін салған синхрондық тіл білімі тілдің бір дәуірдегі статикалық 
қалпын ғана қарайды деп сынайды (8, 86). Ғалымның пікірінше, тілді даму 
үстінде, уақыт пен кеңістік контексінде қарастыру диахрондық тіл біліміне 
тән. 
Осыған байланысты ғалымның, мысалы, сөз мағынасының өзгеруін 
(
күн+елту (ерту))=күнді ертіп жүру
– қазіргі тілде «тіршілік қылу»), 
синтаксис тарихына, оның ішінде сөздердің тіркесуінің өзгеру тарихына мән 
беруін (
қош+қар, күн+сұлу
– қазіргі тіл заңдылығына сай анықтауыш 
компонент алда тұруға тиіс) одағайларды мағыналық топтарға таптастыруын, 
түбір, сөйлемді, сөйлем мүшелерін таптастыруда формасына да, мағынасына 
да назар аударуын, жұрнақ, жалғауларды бұрынғы түбір сөздердің қалдығы, 
яғни тарихи категория ретінде қарауын (8, 113-236) т.б. атап көрсетуге 
болады.
Қ.Жұбанов диахрония мен синхрония тәсілін жеке-жеке бөліп қарамай, 
екеуінің бірлестігінің негізінде жүргізілген зерттеу ғана тілге деген 
диалектикалық көзқарасты туғызады деп тұжырымдайды. 
Осы жерде назар аударатын жайт – тілдің қандай күрделі мәселелеріне 
қатысты ойларын ғалым сол тілде сөйлеушінінің ой-санасымен соған 
сабақтас тарихымен, тұрмысымен, ой-пайымымен байланыстырады. 
Мысалы, «Тіл деген не?» деп аталатын тіл генезисі туралы тұжырымдарын 
таратып айтатын тақырыпшаларды қараңыз: 
кішкене космос дәуірі; кішкене 
дүние дәуірі: Тотемизм
(идеология); 
Дүниеге көзқарас арқылы әр нәрсеге ат 
қойылады; функционалды семантика
т.б. Демек, проф. Қ.Жұбанов ұлт 
болмысы мен мәдениетінің табиғатын, дүниетанымын тіл әлеміне сабақтас 
қарайды. 
Ұлттық философияның пәні – ұлттық дүниетаным. Ал, ол қазақ 
халқында өзіндік мәдениетіне сай тіл, дін, фольклор, жыраулар т.б. 
шығармашылығы арқылы беріледі де, рухани мұрасының өмір сүру тәсілі, 
наным-сенімі, әдет-ғұрпы, салт-санасы, тілдік тұлға, тілдік сана қалыптасады. 
Себебі этнодүниетанымның ежелгі элементтерінің тілдік санамыз арқылы 
реликтілік 
құрылым 
ретінде 
сақталғанын, 
яғни 
уақыттың 
этнолингвистикалық нысандардың тарихи тұрғыдан кеңістік бағдарға ие 
екені анықталып отыр. Яғни таным әлемі мен тіл әлемін сабақтас қарағанда 
ғана ұлттың да, тілдің өзіндік табиғаты айқындалмақ.
Сайып келгенде, «ұлт пен тіл біртұтас» деген қағида – тілдік 
философиядан 
тарайтын 
қазіргі 
қазақ 
философиясының, 
лингвомәдениеттанудың, 
психолингвистиканың 
т.б. 
жаңа 
ғылыми 
салалардың арқауы. Осы тұрғыдан қазақ тіл білімінің негізін салушылардың 
бірі, алғашқы лингвист-профессор Қ.Жұбановтың ғылыми-танымдық, тілді 
зерттеудегі философиялық ой-тұжырымдары жоғарыда аталған жаңа 
бағыттар мен зерттеулерге бастау болған қайнар көздер деп қарауға болады. 

224 
Табиғатпен 
біртұтас 
көпшенділердің 
рухани 
мәдениетінің 
психологиясының негізінде халықтың космогониялық, мифтік түсініктері 
жататыны да Қ.Жұбанов зерттеулерінде атап көрсетілген. Соған сай жансыз 
заттардың «жандануы» тілдік деректер арқылы сақталған. Мысалы: 
ақылы 
енді, есі кірді, ақыл-есін алды, аруағы риза, аруақ қолдасын, аруақ қысты, 
аруақ қонды, жыны келді, арқасы қозды, дегбірі қашты, делебесі қозды, 
бағы ашылды // жанды, қайтты, құт қонды, берекесі кетті 
т.б. 
Олай болса, осы тектес тұжырымдарға сүйеніп, тілімізден көптеп табуға 
болатын мифтік түсінік, наным-сенім негізінде қалыптасқан жеке сөздер мен 
сөз тіркестерінің лексикографиялық дефинициясын, этнолингвистикалық 
интерпретациясын беруге болады. Мысалы: 

жүктеу/скачать 3,08 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: