400
білуге септігін тигізер болса, екінші жағынан, ұлы ақынның
суреткерлік шеберлігі мен
өз қаламына тән қолтаңбасын
көрсететін және қазақ көркем сөзі дамуындағы шоқтығы биік
орнын танытуға арналатын әдеби-лингвистикалық (лингвисти-
ликалық) зерттеу жұмысына дайындық болмақшы.
Абай өлеңдерінің синтаксистік құрылысына арналған
екінші монографиямызда қазақ өлеңінің, оның ішінде Абай
туындыларының синтаксистік амал-тәсілдерінің проза снн-
таксисінен өзгешелігі қандай;
өлеңнің ұйқас өлшемі, компо-
зициясы және шумаққа бөліну-бөлінбеуі мен оның синтак-
сисінің арасында қандай байланыс бар; өлең құрайтын
компоненттердің бір-бірімен іліктесіп,
байланысу амалда-
ры нендей деген мәселелердің
сырын ашуды көздедік. Соны-
мен қатар бұл еңбекте Абай поэзиясы мен оған дейінгі қазақ
поэзиясының синтаксисіндегі айырымдар, ауыз әдебиеті мен
жазба әдебиеттің өлең синтаксисі саласындағы жақындығы
мен
алшақтығы деген жайттар тұңғыш рет сөз болды. Әсіресе
баса көңіл аударылған нәрсе – Абайдың өлең архитектоникасы-
на, синтаксисіне енгізген жаңалықтары, өзгерістерін нақтылы
талдау арқылы көрсету болды.
Абай шығармалары (прозасының да, поэзиясының да) тілі-
нің лексикасы мен грамматикасын жүйелі түрде, моногра-
фиялық планда арнайы зерттеген еңбектерімізде негізгі
көздеген мақсатымыз оның көркемдік сипатын, шеберлік тәсіл-
дерін, индивидуалдық ерекшеліктерін
айқындау болмаған-
мен, сөз жоқ, әр кез бұл мәселеге де соқпай кете алмадық.
Жоғарғы екі арнайы монографиямызда да, әсіресе «XVIII-XIX
ғасырлардағы қазақ әдеби тілінің тарихы» (Алматы: Мектеп,
1984) атты кітабымызда Абай поэтикасын едәуір сөз еттік.
«Ғылым» баспасынан 1968 жылы шыққан «Абай тілі сөз-
дігі»
32
– ұлы ақын тілін танып-білу саласындағы аса қажетті,
қомақты жұмыстардың бірі. Орыс және өзге де кейбір туысқан
халықтар тәрізді, өзінің классик жазушыларының тілінің
сөздігін жасау ісіне үн қосқан бұл еңбек – бірнеше адамнан
құралған коллективтің едәуір уақыт бойы көп ізденіп істеген
жұмысының нәтижесі. Сөздік – анықтағыш,
жөнеуіш құрал,
32
Абай тілі сөздігі. - Алматы: Ғылым, 1968.
401
сондықтан да оның өзіне тән міндеті мен мазмұны бар. Ең
алдымен, ол
Абайдың тілін, әсіресе лексикасын зерттеймін
деушілерге өте қолайлы, реттеулі, түгендеулі материал болып
табылады. Іздеуші бұдан белгілі бір сөздің немесе тіркестің
қай мағынада қанша рет қолданылғанын таба алады. Үңіле
қараған адам бұл кітаптан бір мағынадағы кейбір сөздерді
Абайдың қалайша қатар пайдаланғанын, оның ішінде қайсысын
актив, қайсысын пассив қолданғанын көре алады. Мысалы,
Абайда
тіршілік, тірлік, өмір, мағишат
деген төрт сөз бір
ұғымды білдіреді. Бұлардың ішінде
тіршілік
6
рет,
тірлік
11,
өмір
113,
мағишат
1 рет қолданылғанын біле аламыз. Ал бірақ
мұның себебін ашып көрсету – бұл сөздіктің міндеті емес, ол
– Абай тілін арнайы зерттеушінің жұмысы болмақ. Мысалы,
ең алдымен, бұл параллельдердің себебін іздеу керек (неге
Абай төртеуін де пайдаланды?).
Абай тұсындағы халықтық
тілде болсын, Абайдың өзінде болсын (тіпті қазірде де) осы
ұғымда негізінен екі сөз
(тіршілік, өмір)
қолданылған, бірақ
оның екіншісі
(өмір)
семантикалық сыйымдылығы әлдеқайда
күшті, фраза құрастырғыш қабілеті молдау болғандықтан, өте
көп жұмсалады. Ал
тіриілік
сөзіне дублет болып келген
тірлік
тұлғасының қолданылуын өзге себептен іздеу керек. Абай
тұсында және оның өзінде
Достарыңызбен бөлісу: