441
Қазақ тіл білімінде шартты бағыныңқыларды жасауға
қатысатын сұрау, сілтеу есімдіктерін қатыстық есімдіктері
деп атап жүр. Абайда бұлардың қолданысы екі түрлі: бірі –
құрмаластың екі компонентінде қайталанып келуі
(ол
–
сол,
қандай
–
сондай, кім
–
сол, қай
–
сол
т.т.),
екіншісі
– кейбір
сұрау есімдіктерінің
(қашан, қай
т.б.) құрмаластың бір-ақ
компонентінде келуі.
Жүйрік атта
–
кейде ол елде, кейде бұл елде болатұғын
нәрсе, қыран құс та, жүйрік атта
–
кейде оның қолында, кей
-
де мұның қолында болатұғын нәрсе
(193-26).
Кейде ана елден,
кейде мына елден шығады
(193-26). Бұл тәсіл әсіресе Абайдың
өлеңдерінде өте жиі қолданылады:
Абұйыр, атақ сол жанда
Кімді көп жұрт мақтаса
(І, 145)
Көрмейсің бе, тоқта енді,
Кімге сенсең, сол – шикі
(І,147).
Кейде Абайда қатыстық мәнді есімдік бірінші компонент-
ке қатыстырылып, екіншісінде түсіріліп айтылады:
Кім жет
-
се [сол] табады, өнерімен жетеді
(249).
Кім жақсылық, кім
жамандық қылса дағы,
[сол]
Құдайдан келген жарлықты
қылып жүр екен дейміз бе?
(200-28).
Абайдың прозасында қатыстық есімдіктерінің бір сыңарын
түсіріп қолданудан гөрі, екі сыңарын да қатыстырып айту
басымырақ. Ал өлеңдерде түсірілуі (
Ішінде кімнің оты
бар, (ол) қар жауса да сөнер ме?
) мүлде басқаша мотивте:
буын саны, ұйқас нормасы сияқты факторлар қатыстық есім-
діктерінің жұбын айырып кететіні осы күні де поэзия тілінің
синтаксисінде кеңінен пайдаланылады.
Мына сөйлемдерде
Достарыңызбен бөлісу: