467
Қазіргі қазақ тілінің нормативтік грамматикаларының бір-
де-біреуі осы күнде
-ар
жұрнағымен
жасалған есімшенің ба-
рыс септігінде келіп, қимыл есімі мағынасында қолданылатын
түрін атамайды. Шынында да, қазіргі әдеби тілімізде,
әсіресе, ғылыми-публистикалық сөйлемдерде бұл тұлғаның
қолданылуы жоққа тән. Осы күнде
есімшенің
ар-
ға біткен
түрінің субстантивтенуі басқа түрлеріне (
-
ған, -а + тын
жұрнақты) қарағанда тіпті сирек кездеседі
85
.
Өткен ғасырдағы қазақ тілі грамматикасын зерттеушілер
-ар+ға
аффиксті тұлғаны белгілі
бір грамматикалық кате-
горияның (айталық, инфинитивтің) көрсеткіші деп норма
етіп ұсынбағанмен, бұл тұлғаның қазақ тілінде қолданы-
латындығын
атап кетеді
86
.
Көрнекті алтаист Г.Н.Рамстедт «көптеген тілдерде (бұл
жерде әңгіме түркі тілдері жайында –
Р.
С.) барыс септігі (-
ар
тұлғасына жалғанған –
Р.С.)
«инфинитивке айналды, мысалы:
alurga, аlärgа «чтобы взять», кälіrgа,
кälägа «чтобы прийти»,
tuturga, tutárga
«чтобы держать»
87
деп түйеді.
-ар+ға
аффиксті тұлға – башқұрт, татар тілдерінде
қызметімен мағынасы жағынан үндіеуропа тілдеріндегі ин-
финитив категориясына жақын келетін өнімді норма. Башқұрт
грамматиктері
ал + ырға
типіндегі сөзде етістік қасиеті басым
да,
алыу
типтес сөзде есім қасиеті басым деп табады
88
.
85
Ал
мына мысалдарға назар аударсақ, фольклорлық шығармаларда, Абай,
Махамбет тілдерінде сөз етіп отырған есімше түрінің субстантивтенуі әлдеқайда жиі
ұшырасатынын байқаймыз:
Қаны бұзық өзі ойлар,
Қу менен сұм
боларды
(Абай Құнанбаев Толық жинақ. - Алматы, 1957. - І-том. -
51-бет).
Қайдан ғана біледі ауыр менен жеңілдің
Арасымен
өтерді
(Сонда, І том, 62-бет).
Бала сүйер жар сүйерден
Түк
неме жоқ, тұр денем (Сонда, ІІ том, 78-бет).
Қанды көбе киініп, Ұрандап жауға тигенде,
Кім жеңері талай-ды (Махамбет Өлеңдері. - Алматы, 1951. - 57-бет).
Пышағыңды
қайрап жүр, не кесерің білерсің (Мақал).
86
Ильминский Н.И. Материалы к изучению киргизского наречия. - Казань, 1861.
- С.33.
87
Рамстедт Г.И.
Введение в алтайское языкознание. Морфология. - М.. 1957. -
С.85.
88
Н.К.Дмитриевтің
«Грамматика башкирского языка» деген кітабының (1948 ж.)
170-176-беттерін қараңыз.
468
Қазақ тіліне келетін болсақ, сөз етіп отырған тұлғамызды,
ең алдымен, Абай шығармаларының тілінен көптеп таба ала-
мыз: «Жоқ, ғылым
бағарға
да ғылым сөзін сөйлесер адам жоқ»
(Абай Құнанбаев Толық жинақ. - Алматы, 1957. - II том. - 157-
бет); «Үшінші
жылы сайлауға жақындап қалып, тағы болыс
болып
қаларға
болар
89
ма екен деп күні өтеді» (II, 160); «...
Оның орнына татымды толық билік шығарып, төлеу
саларға
жарарлық кісі болса керек еді» (II, 161); «...Ақылы дәлел –
ис
-
пат қыларға
жараса, мұны якини иман десек керек» (II, 170);
«
Қоярға
орны
жоқ болған соң, оларды қайда сақтайсың» (II,
188); «
Кірерге
жер таба алмай, кісі бетіне қарай алмай, бір
түрлі қысымға түсесің» (II, 192); «Жан қуаты деген
90
қуат – тек
көп нәрсе, бәрін мұнда
жазарға
уақыт сыйғызбайды» (II, 216).
Бұл сөйлемдерде -
Достарыңызбен бөлісу: