мақ
-пен жасалған тұлға Абайдың өлеңдерінде «Қара
сөздеріндегіден» кем ұшырамайды. Абай кейде тұтас өлеңі
бастан-аяқ -
мақ, -бақ, -дақ
, -
пақ
және -
мек, -бек, -пек
ұйқас-
тарына құрады:
Жас
қартаймақ,
жоқ
тумақ,
туған
өлмек,
Тағдыр жоқ өткен өмір қайтып
келмек
,
Басқан із, көрген қызық артта
қалмақ
,
Бір Құдайдан басқанын бәрі
өзгермек
.
Ер ісі
ақылға ермек
,
бойды жеңбек
Өнерсіздің қылығы
өле көрмек
.. . (1,26)
Прозасындағы сияқты, өлеңдерінде де Абай -
мақ-
пен
жасалған тұлғаны қимыл атауы қызметінде жұмсайды, бұл
тұлға қажетіне қарай септік, тәуелдік жалғауларымен түрленіп
отырады:
Күншіліксіз тату бол шын көңілден,
Қиянатшыл
болмақты
естен кеткіз (I, 38).
Не қылса да надандар
алмақты
ойлар (І, 266).
Еңбексіз
мал дәметпек
– қайыршылық (І, 266).
Ең болмаса білмеді сый
бермекті
(І, 262).
Жай
жатпағым
Тыныш
таппағым
Күш болып (І, 115).
Ағайынға іс
түспек –
Ол бір үлкен қарғыс қой (II, 123).
Мал жияды мақтанын
білдірмекке,
Көзге шұқып, малменен
күйдірмекке
(І, 197).
Өткен ғасырдың соңғы ширегінде қазақ тілі грамматика-
сы жайында шыққан материалдарда, екі тілдік сөздіктерде
олардың авторлары мен құрастырушылары қазақ тіліндегі
тұйық етістіктің көрсеткіші -
мақ
жұрнағы деп есептеді, ал
-у
жұрнағын көбінесе етістіктен есім жасайтын аффикске
жатқызды
103
. Революцияға дейінгі авторлардың қазақ тіліндегі
103
Ильминский Н.И.
Материалы к изучению киргизского наречия. - Казань, 1861.
- С. 19-32;
Терентьев М.
Грамматика турецкая, персидская, киргизская и узбекская. -
Кн. I. - СПб, 1875. - С. 138; Грамматика киргизского языка. Фонетика, Этимология и
синтаксис. - Оренбург, 1898. - С.17-18, 67.
483
тұйық етістіктің көрсеткішін
Достарыңызбен бөлісу: |