-ырға (-ерге, -орға, -өрге) жұрнақты түрінде қалыптасқан инфинитив I деген тұлғаға
көңіл аударыңыз. Инфинитивтің бұл түрінің қолданылуы
керек сөзіне тәуелді.
99
Бір қызық факт – қазақ тілі грамматикасы жайында өткен
ғасырда шыққан материалдарда және кейбір сөздіктерде қазақ
тіліндегі тұйық етістік барыс септігі тұлғасында берілген.
Мысалы, Ы.Алтынсарин «Начальное руководство к обу-
чению киргизов русскому языку» деген кітабының (1879)
«Глагол» атты VII тарауында орыс тіліндегі иифинитивті
у + ға тұлғасымен аударып көрсеткен:
оқуға – читать,
жазуға – писать
жаттауға – твердить
жүруге – ходить
тұруға – стоять
100
,
Бұдан да қызығырағы – Алтынсарин орыс етістіктерін
аударған кезде орыс тіліндегі етістіктің инфинитив формасы
үшін -
у жұрнақты тұлғаның барыс септіктегі түрін алады да
етістіктен жасалған есім үшін
-у жұрнақты сөзді атау күйінде
қалдырады:
Абайлап, ойланып қарасаңыз, осы глаголдардың қайсысы существительноеға, қайсысы прилагательноеға ұқсас. Ондай сөздердің асыл түбі бір екені рас; қай тілде де болса, сөзден сөз шығады, қарасаңыз: ақсауға – хромать, ақсақ – хромой, тігуге – шить, тігу – шитье, жығылуға – па - дать, жығылу – падение, ішуге – пить, ішу – питье 101
.
Барыс септігінің «инфинитив дүниесіне» бұлайша «килігіп,
кіріп» кетуі, сірә, -
мақ жұрнақты (осыдан барып
-у жұрнақты)
тұлғаның супиндік (қимылдың мақсаты) мағынасымен байла-
99
Дмитриев Н. К. Грамматика башкирского языка. - М., 1948. - С.172.
100
Алтынсарин Ы . Таңдамалы шығармалары. - Алматы, 1955. - 174-бет.
101
Алтынсарин Ы . Таңдамалы шығармалары. - Алматы, 1955. - 174-бет.