Ген кәнігі эпитеттің үстіне жапырағы қуарған

ақ жұрнақты тұлғаның супиндік (мақ- саттық) мәні қазақ тілінде ерекше айқын көрінеді: - мақ

жүктеу/скачать 6,92 Mb.

Pdf көрінісі

бет	213/259
Дата	30.01.2023
өлшемі	6,92 Mb.
	#166770

1 ... 209 210 211 212 213 214 215 216 ... 259

Байланысты:
Кітаптар 25-36

– барыс септігінің аффиксі, бұл соңғы аффикс етістіктен жасалған есімге

ақ
жұрнақты тұлғаның супиндік (мақ-
саттық) мәні қазақ тілінде ерекше айқын көрінеді: -
мақ
аф-
фиксі келер шақтың басқа түркі тілдерінде жоқ бір түрі –
мақсатты келер шақ дегенді жасайды.
Проф. А. Н. Кононов -
мақ
аффиксіне этимологиялық тал-
дау жасап, оны екі элементтен құралған болар деп топшылай-
ды:
-ма
– етістіктен есім жасайтын аффикс
+
<қа//ға
– барыс
септігінің аффиксі, бұл соңғы аффикс етістіктен жасалған
есімге

супин (мақсат) мағынасын берген болар дейді
102
.
Супин мағынасын берудегі барыс септігінің қызметі рево-
люцияға дейін шыққан қазақ тілі грамматикалары мен сөздік-
терінің авторларын
-мақ
(кейде
-у
) жұрнақты тұлғаның барыс
жалғауы тіркелген түрін инфинитив деп тануға итермелегені
байқалады.
О баста -
мақ
(немесе -
у
) аффиксті
сөздің

керек
сөзімен
тіркесі алдыңғы тұлғаның барыс септігінде тұруын талап
еткен
(бармаққа керек
~
баруға керек),
бірақ келе-келе бұл
қасиетін жоғалтып, бірінші сөз нуль керсеткішімен (жалғаусыз)
қалған
(
бармақ керек
~
бару керек
).
Біздіңше, бұған екі нәрсе
себеп болған сияқты: біріншіден,
-мақ
жұрнақты тұлға-
ның жалғыз Абай тілінде емес, жалпы XIX ғасырдың II жар-
тысындағы қазақтың жазба тілінде қимыл атауы (масдар)
ретінде молынан қолданылуы оны оғұз тілдеріндегі (түрік,
әзірбайжан, түрікмен)
-мақ
аффиксті тұлғаға жақындастырып
жіберген, ал бұл тұлғаның оғұз тілдерінде супин мағынасы
жоғалып кеткен. Екіншіден, шылаулармен, модаль сөздермен
тіркескенде, сөздің септік, тәуелдік жалғаулары түсіріліп
айтылуға, яғни ықшамдала беруіне бет бұрған жалпы тен-
денция да әсер еткен болар. Мысалы:
менің үшін
>
мен үшін,
барғаннан соң
>
барған соң>барғасын, оның туралы>ол тура
-
лы
дегендермен салыстырыңыз.
Абайдың «Қара сөздерінің» тілінде
-мақ
аффиксті тұлға-
ның орын алғандығы былай тұрсын, оның тіпті жиі қолда-
нылғандығын ақынның прозалық тіліне шағатай әдебиетінің
102
Кононов А. Н.
Тюркские этимологии // Ученые записки ЛГУ. - 1954. - Вып. 4. -
Серия востоковедческих наук. - С. 276.

482
тигізген әсерінен ғана деп дәлелдеуге және бұл тек Абайдың
«Қара сөздерінің» ғана ерекшелігі деп қарауға болмайды.
-

жүктеу/скачать 6,92 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:

1 ... 209 210 211 212 213 214 215 216 ... 259