Ген кәнігі эпитеттің үстіне жапырағы қуарған


мақ, -ар жұрнақты етістіктер  мысал бола алады.  -мақ



Pdf көрінісі
бет223/259
Дата30.01.2023
өлшемі6,92 Mb.
#166770
1   ...   219   220   221   222   223   224   225   226   ...   259
Байланысты:
Кітаптар 25-36

мақ, -ар
жұрнақты етістіктер 
мысал бола алады. 
-мақ
жұрнақты тұлға Абайда өте жиі 
қолданылады, ол, ең алдымен, шақты, райды, жақты, жекеше-
көпшелікті көрсетпей, іс-әрекеттің жалпы ұғымын білдіретін 
қимыл атауы ретінде жұмсалады, яғни осы күнгі -
у
жұрнақты 
тұйық етістікпен қызметтес келеді: «
Ішпек, жемек, кимек, 
күлмек, көңіл көтермек, құшпақ, сүймек, мал жимақ, ман
-
сап іздемек, айлалы болмақ, алданбастық
– бұл нәрселердің 
бәрінің де өлшеуі бар (II, 218).
Екіншіден, Абайда бұл тұлға қазіргідей етістіктің шақтық 
қатынасын білдіреді, яғни мақсатты келер шақ категориясын 
жасайды. Үшіншіден, ол Абайдың әсіресе өлеңдерінде әрдай-
ым бола беретін, бір нәрсеге тән, тұрақты, үздіксіз іс-әрекетті 
білдіріп, ар немесе осы күнгі -
а + ды
аффиксті тұлғалармен 
қызметтес түседі:
Ақылды қара қылды қырыққа 
бөлмек ( = бөлер = бөледі).
Әр нәрсеге өзіндей баға 
бермек (= берер = береді)
(I, 27). 
Күшті 
жықпақ ( = жығар, = жығады),
бай 
жеңбек ( = 
жеңер = жеңеді)
әуел бастан (I, 32).
-мақ
-пен жасалған тұлға Абайда барыс септігінде келіп, 
қимылдың мақсатын білдіреді, яғни супиндік мәнге ие болады 
(бұл да өлеңдерінде жиі ұшырасады):
Мал жияды мақтанын
 
білдірмекке
Көзге шұқып, малменен күйдірмекке (I, 197).
-ар
жұрнағымен жасалған есімше тұлғасы да Абай тілінде 
бірнеше қызмет атқарады: ол көбінесе белгілі бір шаққа қатысы 
жоқ, әрдайым, үздіксіз болып тұратын іс-әрекеттің мағынасын 
береді. Бұл әсіресе өлеңдерінде өте жиі ұшырайды:
Өлсе – өлер табиғат, адам 
өлмес,
Ол бірақ қайтып келіп, 
ойнап-күлмес
(I, 178).


492
Екіншіден, 
-ар
жұрнағы болжалды келер шақ формасын жа-
сайды: «Оның мәнісі – ісіңнің түзулігінен 
жетпессің
, кісіңнің 
амалшы, айлалығынан жетерсің деген сөз» (II, 160). 
Үшіншіден, анықтауыш позициясында келіп, осы қызмет-
тегі -
тұғын (>тын) 
жұрнақты тұлғамен әуендес болады: 
«Ғылым сөзін 
сөйлесер (
~
сөйлесетін)
адам жоқ (II, 157); «Мына 
мен айтқан жол мал 
аяр


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   219   220   221   222   223   224   225   226   ...   259




©engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет