Ген кәнігі эпитеттің үстіне жапырағы қуарған
жүктеу/скачать 6,92 Mb. Pdf көрінісі
|
Кітаптар 25-36
| ки, кэ (кім)
жал- ғаулығын келтіріп құрмалас сөйлем жасалатыны мәлім (орыс тілінде что деген жалғаулықпен жасалатын толықтауыш бағыныңқы құрмаластар сияқты). Мысалы, Сайфи Сараидың «Гүлистан» поэмасынан: «Устады дағы билди ким өзиңдән артуқ турур» деген сөйлемді қазақшаға осы тәртібімен аударсақ: «Ұстазы да білді: ол өзінен күштірек [екенін]» деген қалыпта болар еді, ал қазақша табиғи түрде құрылу тәртібі: «Ол өзінен күштірек екенін ұстазы да білді» болуы керек. Құрмалас сөйлемнің бұлайша құрылу нормасы қазіргі түрік, әзірбайжан сияқты әдеби тілдерде сақталғаны мәлім. Ал о баста парсы тілінен ауысқан бұл синтаксистік амал қазақ тілінде орын теппеген (біздіңше, тіпті оны енгізу әрекеті де болмаған тәрізді). Ал Қ. Өмірәлиев Абайдағы: «Соған қарап ойлайсың: Алла тағаланың сипатында солай болмаққа тиіс... Мағлұм болды: қазақ тыныштық үшін, ғылым үшін, білім үшін, әділет үшін қам жемейді екен» сияқты сөйлемдердің қос нүкте қойылған жерінде кім дәнекері түсіріліп жасалған 182 дейді 49 . Осылай деп тани тұра зерттеуші Абайдың бұл құры- лымдарының баяндауыштары белгілі бір сөздер (ойлаймын, болды, білінді) болып келетіндігін көрсетеді, демек, Абайда кез келген сөйлемдер кім жалғаулығын түсіріп құрмаласа ал- майды екен. Осыған қарағанда, Қ.Өмірәлиевтің топшылауына үзілді-кесілді қарсылық айтпағанымызбен, біздің ойымыз- ша, Абайда кездесетін, жазуда араларына көбінесе қос нүкте қойылған құрмалас сөйлемдердің бұлайша құрылу себебін тағы да ауызша сөйлеудің, ауызша шешендіктің тәртібінен іздеу керек тәрізді, ал бұл нормада негізгі ойды білдіретін компонентті әуелі айтып алу заңды. Мысалы, «Әрнешік білмек керек: Жоғарғы жазылмыш екі түрліден басқа иман жоқ» де- генде жазушының көздеген нысанасы – екі түрліден басқа иман жоқтығын айту емес, сол жоқтықты білудің қажеттігін айту. Ой екпіні түсетін сөйлем бөлігін алдымен айтып алу Абай прозасында өзге сәттерде де орын алған. Мысалы: « Әрбір байқаған адам білсе керек күлкі өзі бір мастық екенін». Бұл сөйлемнің дағдылы құрылысы: « Күлкі өзі бір мастық екенін әрбір байқаған адам білсе керек » болуға тиіс. Мүмкін, мұндай сәттердің барлығында бірдей бұл сияқты стильдік мақсат көзделіп те тұрмауы. Жоғарғы сөйлемді ауызекі сөйлеудің «тәртіпсіз» тәртібі деп те тануға болар. Абайдың сөз өрнегін тек әсемдік әлемінен ғана іздемей, табиғи дұрыстық пен нормалылық жағынан да қарастырар болсақ, ұлы суреткердің қазақ әдеби тілін тұтасымен алып нор- малауда орасан зор еңбек еткенін айта аламыз. Әрине, қазіргі публицистиканың, әсіресе газет-журналдар- дағы материалдардың тілі мен Абай «Қара сөздерінің» тілінің арасында айырмашылықтар едәуір: бұл күнде жоғарыда келтірілгендей басыңқы, бағыныңқы компоненттері орын ау- ыстырып, «төңкеріліп» жүрген сәттер кемде-кем кездесетін болса, Абайда мұндай ауытқушылықтардың өзге түрлері де орын алған. Әсіресе сөйлем мүшелерінің позициялық құрылымы (орын тәртібі) нормадан ауытқып келетін тұстары жоқ емес. Мысалы, қазіргі қазақ әдеби тілінің нормасы бойын- ша анықтауыш, толықтауыш, пысықтауыш сияқты тұрлаусыз 49 Өмірәлиев Қ. Абай қара сөздері синтаксисінің кейбір түрлері жайлы //Қазақстан мектебі. - 1965. - №8. 183 мүшелер өздері бағынатын сөйлем мүшесінен бұрын орна- ласуы керек болса, Абайда: «Не қылса да, жүктеу/скачать 6,92 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|