Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі «Ғылыми қазына» мақсатты бағдарламасы

148
АХАҢНЫҢ ӘДЕБИ ҚИСЫНДАРЫ
Алдымен, тақырып туралы: Ахмет Байтұрсынов деуге тіліміз 
келмей отырған жоқ, Ахаң деп әдейі атадық. Себебі, өзінің азап пен 
бейнетке толы саналы өмірінің (санаулы ғұмырының) өн бойында ол 
тек қана Ахаң атанған адам және Ахаң деп азды-көпті жақын-жуықтар, 
жасы кішілер ғана емес, күллі қазақ қауымы, әсіресе ұлт зиялылары 
жаппай, жамырай атаған. Мұның өзі аяулы азаматтың көзі тірісінде-
ақ халық махаббатына бөленіп, аты аңызға айналғандығының айрықша 
бір көрінісі еді.
«Ақжол» газетінің 1923 жылғы 4 ақпандағы санында жарияланған 
мақаласын Мұхтар Әуезов те Ахметтің демейді, «Ахаңның елу жылдық 
тойы» деп атайды. Бұл да тегін емес: Мұхаңның өз сөзімен айтқанда 
«қазақ халқының рухани көсеміне» деген құрметі, ылтифаты.
Біз де осы үрдістен шыққымыз келеді. Содан сон, қисындар дегеніміз 
не? Мұның да себебі бар. Асылы, Ахаң – анасының ақ сүті секілді өзінің 
ана тіліне уызында жарыған кісі. Ахаңның тіліндей ағыл-тегіл бай тіл 
соңыра Мұханда (Әуезов) болса, болған-ды, ал өңге қазақтардың бір де 
бірінде болған жоқ. Түп-төркіні сонда жатқан шығар-ау, Ахаң көзінің 
тірісінде өзге халықтардың бір де бірінің тіліне таң қалған жоқ; қазақ 
тілінің байлығын, сұлулығын, икемі мен мүмкіндігін қазақ еместердің 
бір де бірінін тілінен артық болмаса, кем көрген жоқ; өзге тілдердің қай-
қайсысына да қандай қиын сөз болмасын, қазақ тілінде оның баламы 
болмауы мүмкін емес деп білді және өзінің осы ұғымын іс жүзінде 
дәлелдеп кетті.
Қисын – Ахаң айшықтаған сөз, философияны – фәлсафа деп аударғаны 
секілді қисын деген сөзді теорияның баламасы ретінде алған.
Біз де солай еттік.
1990 жылғы шілдеде Қазақстан Жазушылар одағы Ахмет 
Байтұрсынов шығармашылығына арнап ғылыми конферен ция өткізген. 
Сол мәслихатта жасаған арнаулы баяндамамызда біз ғұлама ғалымның 
«Әдебиет танытқышын» қысқа байыптап, тұжыра қорытып (синтез), 
оның қазіргі қазақ әдебиеттануындағы тарихи орнын, мәні мен маңызын 
белгілегенбіз.
Әнгімені содан бастайық. Ахмет Байтұрсынов 1926 жылы өзінін 
әйгілі «Әдебиет танытқышын» кітап қып бастырып шығарды. Бұл біздің 
жыл санауымыздан үш жүз жиырма алты жыл бұрын Эллада елінде 
жарық көрген Аристотельдің атақты «Поэтикасы» тәрізді сөз өнерінің 
болмысы мен бітімін жүйелі байыптайтын қазақ топырағындағы тұңғыш 
теориялық зерттеу еді.
Егер Лессинг өзінің «Гамбург драматургиясында» Ари стотель 
«Поэтикасын» мінсіздік тұрғысынан «Евклид элементтерімен» қатар 

149
қойған болса, біз бүгін Ахаңның «Әдебиет танытқышын» Аристотель 
«Поэтикасымен» салыстырар едік.
Мұның мәнісі – екеуі де: бірі – грек әдебиетінің, екіншісі – қазақ 
әдебиетінің алғашқы «әліп-билері». Асылы, үздік қасиеттер бір-бірінен 
неғұрлым ерекше болса, бір-біріне соғұрлым ұқсас болады..
Мінсіздік дедік. Мұның өзі уақыт пен кеңістікке тығыз байланысты 
тарихи категория: уақыт өтсе, кеңістік өзгерсе, бұл да адам танымастай 
өзгеріске ұшырайды. Айталық, Эсхил трагедиясындағы мифтік құдайлар 
қырсықтан қырсықка шалдығып қырылып жатқанда шетінен маңырай 
жылаған гректер Лукиан комедиясындағы өлімге жамырай күлген.
Тарихтың бұлай жылжу себебін Маркстен артық айту қиын: «Адам 
баласы өзінің өткенімен күліп қоштасып отырған».
Мінсіздік дегенді де солай түсіну керек. Мәселен, Аристотель өзінің 
Лессингке мінсіз көрінген «Поэтикасында» ұғым һәм термин ретінде 
тарихта тұңғыш рет өзі қалыптастырған фабула дегеннің композициялық 
бүтіндігін былай түсіндіреді:
Бүтіндік дегеніміз – әрнәрсенің басы, ортасы, аяғы болуы. Басы – 
өзгеге ермейді, өзіне ертеді; ортасы – өзі де ереді, өзгені де ертеді; аяғы 
– өзі ереді де, өзгені ертпейді (По этика, 62-бет).
Ал Ахаң болса, біз тұнғыш қазақы теориялық трактат ретінде 
бағалап отырған өзінің «Әдебиет танытқышында» Терменің жанрлық 
ерекшелігін былай сипаттайды: «Тер ме деп ат қойылуының мәнісі – бұл 
түрлі шығармалар бір нәрсенің жайынан сөйлеп тұрмай, көп нәрсені 
теріп сөз қылып өтеді. Көп нәрсені сөз қылғанда, әрқайсысына айналып, 
баяндап жатпайды. Түрлі шөптің басын шалып оттап, тоқтамастан желге 
қарай тартып бара жатқан мал сияқты» (Шығ., 245-бет).
Ал енді бар ма, Аристотель мен Ахаңның өз мезгілі мен мекенінде 
«мінсіз» көрінген осы қисындары мен қағидалары әдебиет туралы 
ғылымның біршама шарықтап өскен бүгінгі деңгейінен қарағанда, шынын 
айтсақ, сын көтермейді. Онда қалайша мінсіз? Гәп осы арада. Бүгінде 
бізде – ана тілімізде әдебиет теориясы жасалды. Қазақ әдебиеттануын үш 
саладан – әдебиет тарихынан, әдебиет сынынан, әдебиет теориясынан 
тұрады десек, бұл үш сала да қазір тек өз дәрежемізде ғана емес, өзге де 
кәдімгі өркениетті елдер деңгейінде өрістеп-дамып отыр.
Демек, күні кешеге дейін кешен қалып келген әдебиет теориясы да 
бізде, туған әдебиетіміздің тарихы мен сыны секілді, бүтінделді. Әлгі 
бір Аристотель қалыптастырған ұрыммен тұжырар болсақ, бұл ғылым 
да бүтін: мұның да «басы, ортасы, аяғы» бар. Басы – жиырмасыншы 
жылдарда туған Ахмет Байтұрсыновтың «Әдебиет танытқышы»; 
ортасы – қырқыншы жылдарға таяу басылып шыққан Қажым 
Жұмалиевтің «Әдебиет теориясы» мен Есмағамбет Ысмайыловтың 
«Әдебиет теориясының мәселелері»; аяғы –алпысыншы жылдардың 

150
ақырына таман жазылып бітіп, жарық көрген Зейнолла Қабдоловтың 
«Әдебиет теориясы ның негіздері («Сөз өнері»). Сәкен Сейфуллиннің 
сөзімен айтқанда, «қазақ халқын байға, кедейге бөлмей, намысын 
бірдей жыртып, арын бірге жақтаған» ардагер Ахаңның араға 
алпыс жыл салып қайтып оралуы ағартушы -ақын-ойшыл-оқымысты 
ретіндегі өзге қырларын өз алдына қойғанда, біздің әдебиет 
туралы ғылымымызды, оның теориясын осылай бүгіндеді. Туған 
топырағымыздағы әдебиет теориясының басы болып табылатын 
«Әдебиет танытқыштың» айта қалғандай қадірі мен қасиеті, тарихи 
мәні мен маңызы дәл осы арада жатыр.
Ахаң жоқта біздегі әдебиет теориясы басы жоқ кеуде секілді еді. 
Ал басы жоқ дене бола ма?! Қайтейік, болады деп келдік...
Мәселен, Айшықтаудың (фигураның) Арнау деген бір түрі бар. 
Бүкіл дүниежүзілік әдебиет теориясында Арнау де ген бір-ақ түр; 
шауып шықса, бұған Шешендік сұрау қосылып қана аздап ажарлануы 
мүмкін. Ал қазақ поэзиясында Ахаң осының үстіне үш түр (сұрай 
арнау, зарлай арнау, жарлай ар нау) қосып, кұбылтып, тотының 
түгіндей құлпыртып әкетеді. Үлгілері төмендегідей. 
Сұрай арнау:

жүктеу/скачать 3,11 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: