Қ. Жарықбаев о. СаңҒылбаев

196
нан шешендік өнерді талап ету ар-
тық; шешендік – табиғи дарынды-
лық, ерінбей, жалықпай, үзбей із-
денген үлкен еңбектің жемісі. Сөйлеу 
мәдениетіне жетілу баршамызға ор-
тақ міндет. Ақылға қонымды жақсы 
сөздің жанға жылы тиіп, адамды 
небір тамаша сезімдерге бөлейтін-
дігі, тек осындай шынайы сөздермен 
өрнектелген ой ғана әрі өткір, әрі 
әсерлі болатындығы белгілі. Мәсе-
лен, «Жақсы сөз – жанның тыны-
сы», «Жақсы адам – елдің ырысы». 
«Жақсы сөз – жанға азық», «Күш жең-
бегенді сөз жеңеді», «Қаһарлы сөз 
қамал бұзар» деген мақал-мәтелдерден 
сөздің адамға тигізетін әртүрлі әсе-
рі, айтылған сөз адамның көңілін кө-
теріп, оны шаттық сезімге бөлейтіні, 
сөздің шипалық қасиеті жақсы бай-
қалады.
Ақылдылықтың басты белгісі – дұ-
рыстап сөйлей білу. Адамның басын-
да қандай ой туса да, егер ол оны 
лайықты сөзбен бере алмаса, ол ай-
тушыға да, тыңдаушыға да түсінік-
сіз, күңгірт болады. Сөйлеу мәдение-
тіне жетілмейінше ақыл-ой мәдение-
тіне жетілу қиын. Халқымыздың ой-
ға олақ, сөзге шорқақ адамдарды үне-
мі әжуалап келуі де осы мәселеге 
ерекше мән беруінен болса керек. 
Мәселен, «Сөйлей білмеген сөзді өзі-
не келтіреді», «Таппасаң сөздің жү-
йесін, отына өзің күйесің», «Аңдамай 
сөйлеген ауырмай өледі», «Құрғақ 
сөз бас ауыртар», «Қысыр сөзде қыр-
сық көп» секілді мақалдарда сөйлеу 
өнерінен жұрдай жандар тәлкек еті-
леді, жастардың сөз өнеріне жетік 
болуы жайлы айтылады. Тыңдаушы 
адамның психологиясын ескергенде 
ғана сөз өз объектісіне дөп тиеді, 
қуатты да, қаһарлы болады. Бұл жө-
нінде халқымыз былай дейді: «Жүйе-
лі сөз жүйесін табар», «Ойнап сөйле-
сең де, ойлап сөйле», «Сөз сүйектен 
өтеді, таяқ еттен өтеді». Аз сөйлеп, 
көп ойлау, яғни үнемі логикаға жүгі-
ніп отыру да тамаша қасиет. Халқы-
мыз осы жайтты да бізге қатты ес-
керткен. Сондықтан да, олар: «Көп 
сөз – күміс, аз сөз – алтын», «Тоқсан 
ауыз сөздің, тобықтай түйіні бар»
деп түйген.
Сөйлеу мәдениетіне ерекше жетілу 
шешендік өнермен тығыз байланы-
сып жатады. Қазақ халқы шешендік 
өнерді ерекше құрметтеп, ондай өне-
рі барларға төрден орын берген. Тіл-
дің сырына қанық, оны дұрыс пай-
далана білетін адамдар жайында ма-
қалдар: «Жүзден біреу шешен, мың-
нан біреу көсем»; «Шешеннің тілі –
шебердің бізі»; «Шешеннің сөзі ағып 
тұрған балдай», деп шешендік өнер 
кез келген адамнан табыла бермейтін 
қасиет екендігін, шешендік өнерге 
адам өмір бойы іздену, еңбектену 
арқылы жететіндігін еске салады. Мә-
селен, «Тілдің майын тамызып, сөздің 
балын ағызып, қас шешендер сөз 
айтар», «Шешеннің сөзі мерген, ше-
бердің көзі мерген», «Көп ішінде 
сөйлеген – көсемдіктің белгісі; көпке 
сөзі ұнаған шешендіктің белгісі», 
«Шешен сөз бастар, батыр қол бас-
тар» т.б. Мақал-мәтелдерде шешен-
нің сөзі қынаптан суырылған қылыш-
тай өткір, соқырға таяқ ұстатқандай 
анық, ойға қуат, мағыналы да көр-
кем, шешендік сөздің өткірлігі оның 
тек сырты сұлулығында емес, оның 
логикалық мазмұнында, шындықты 
жайып салып, көркем тілмен айтуын-

жүктеу/скачать 11,21 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: