Н. УӘЛИҰлы фразеология және тілдік норма Алматы 1 Н. У
жүктеу/скачать 0,6 Mb. Pdf көрінісі
|
51b105703156b768745b2653bd121476
| Халал – адал, харам – арам, дұспан –
дұшпан, мақсұт – мақсат тәрізді варианттар бір кезде жарыса қолданылған. Бұл сыңарлардың ескі кітаби тіл реңіндегі алдыңғылары тіл майданынан ығысып, соңғылары әдеби тіл нормасы ретінде қалыптасқандығы ешбір дау туғызбайды. Әдеби тіл межесінен тысқары қалған мұндай көне кітаби элементтерді кейде қаламгерлеріміз көркем тіл кәдесіне жаратып отырады. – Жол ұзақ, ұйқы ашар болсын деп ойлап ем, ғайыпқа бұйырмаңыз, Жұмеке (М.Әуезов. Абай жолы). Тек дұрыстықты көздесе, бәлкім, жазушы айыпқа бұйырмаңыз деп қолданған болар еді. Бірақ жазушы қаламы тек дұрыстықты қаламаған. Бұл – қаладан ауылға алып ұшып келе жатқан бала Абайдың ғана емес, медреседен дәріс алып қайтқан шәкірт Абайдың сөзі екенін еске алсақ, жазушының ескі реңдегі кітаби сөзге (ғайып) тегін жіп тақпағанын 79 байқаймыз. Әдеби тіл межесінен тысқары жатқан мұндай варианттар мысалы, мақсұт, дүния, дұспан т.б. қосымша жүк арқалап тұрмаса (мұны лингвистикада сөздің эстетикалық қызметте жұмсалуы дейді), ғайыпқа бұйырмаңыз деу орынды көрінбес те еді. Тағы бір мысал, бейбіт қатар өмір сүру – таптық күрестің бір формасы. Бұл терминнің 80-жылдардағы қоғамдық саяси әдебиетте жиі жұмсалатындығы мәлім. Ал жазушы қаламы сөзді үйреншікті ортасынан тыс контексте (ғылыми-публицистикалық жанрда) жұмсай отырып, сөзге айрықша әсер дарытады: Көреген де батыл сынның көмегіне ділгер шығарма бізде әлі де көп. Олай болса, көркемдік құны төмен, барып тұрған идеясыз шығармамен бейбіт қатар өмір сүру тәсіліне енді мүлде көнуге болмас еді (Ғ.Мүсірепов). Жазушының бөгде стильдік элементті бұлайша қалам ырқына бағындыра қолдануы – тіл шеберлігінің бір қыры. Әдеби тiлдiң стиль жігі қатаң сақталып, нормасы айқындала түскен сайын мұндай көркемдiк тәсілдің оқырманға тигізер әсері ерекше болмақ. Ғабит Мүcipепoвтiң қалам өрнегіне тән көріктеуіш тәсілдердің небір құнарлы түрлері бар. Суреткердің әдеби тілдің әр стильдерінен бояу алып, өрнек салуы да, бiздің байқауымызша, шебер жасалған сан тарау көркем үлгілердің бipi. Осындай үлгі жазушының «Болашаққа аманат» деп аталатын тарихи драмасынан да (Жұлдыз, № 1, 1981) айқын байқалады. Драмадағы негiзгi тұлға – Сырым. Оқиғаның өрістері шеніндегі Сырымның ханмен сөз қақтығысы халық ұғымындағы тарихи Сырымның шешендігін еске түсіреді: Хан – Те г і, бала жасынан би атан ғ ан Сырым қырыққа жете бере қартаяйын деген-ау, сірә! Ханмен жауласпаймын хандығымен жауласамын деген сөз бола ма екен? Ханы бар, хандығы жоқ ел болғанын қайдан естіп жүрсің? Сырым – Тегінде, екінің бiрi дұрыс болар: не мен қырыққа жете қартайған болармын, не кейбіреулер қырыққа жеткенше қырқынан шыға алмай қойған болар... . Сырым бейнесі бұдан әpi қарай да осылайша шешендік тілмен даралана түсуге тиiс тәрізді көрінеді. Бірақ, оқушы күтпеген жерден тiл контрасына тап болады. Жаңағыдай ұтқыр 80 уәжбен ұтымды сөйлейтін шешен Сырымның сөз желісі өзге мәнерге ауысып отырады: Жер-су мәселесі әділетпен шешілмеген болса, халық кеңесі өз міндетін атқара алмаған болар еді... Халық кеңесінің кезекті жиналысын ашық деп жариялаймын... Мал шаруашылығының ыңғайымен т.б . Сөз желісінің бұлайша өзгеріп отыруының өзіндік көркем шешімі бар. Бұдан түйсiнерiмiз – жазушы Сырымды бастан аяқ ескі бидiң мақамымен сөйлете бермейді. Сырым-батыр, шешен ғана емес, ел билеудің ескі тәсілі – хандыққа қарсы шыққан күрескер. Ол халық кеңесінің төрағасы. Әсіресе ресми сипаттағы бөгде стильдік қолданыстар кейіпкер тіліне ел басқарудың демократиялық түріне лайық мазмұн үстеп тұр. Жазушының тiл акварелі осындай идеяға бағынған. Сөйлеу тілі 66 фонында шешендік тілге тән сөз орамдары: жүктеу/скачать 0,6 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|