Н. УӘЛИҰлы фразеология және тілдік норма Алматы 1 Н. У
жүктеу/скачать 0,6 Mb. Pdf көрінісі
|
51b105703156b768745b2653bd121476
| Жауырды жаба тоқу
дегеннің тура мағынасы «жауырды жаба, бүркемелей ерттеу» дегенді білдірсе, фразеологиялық келтірінді мағынасы «кемшілікті бүркемелеу, жасыру» дегенді аңғартады. Құланның қасуына мылтықтың басуы дегенді кейбір авторлар мылтықтың басуына құланның қашуы деп жаңғыртады : Есіне манағы оқиға түсіп, ызадан жарылып кете жаздады. «Мылтықтың басуына құланның қашуы» дегендей аудандық партия комитетінің бірінші хатшысының жолын тосып жүргендей Қантайдың мезгілсіз уақытта келе қалғанын көрмеймісің (Б.Мұқаев. Мазасыз маусым). Сірә, автор фразеологиялық тізбектің мазмұнына» қасу- дан гөрі қашу үйлесімді, өйткені «құлан мылтық дауысынан шошып қашады» деп түсінетін болу керек. Бірақ мұндай субьективті түсінікке негізделген жаңғырту фразеологизмге тән ирониялық реңкті 76 жуып-шайып кетеді. 74 Қазақ тілінің қысқаша этимологиялық сөздігі. Алматы, 1966, 187-б. 75 Бұл мысалды есімізге салған белгілі тілші ғалым Сейітбек Нұрханов. 76 Фразеологиялық бұл орамға тән ирониялық реңкті тұрақты тізбектің шығу төркініне зер салсақ, айқын аңғарамыз. Ертеде бір хан сыйлы адамдардың алдында өзінің мергендігін айтып, «Құланның 117 Нормадан жөнсіз ауытқудың сөз қолданыста ұшырайтын бір түрі – фразеологизмдердің тұрақты сыңарларын фразеологиялық мағынаға қатысты семалардың бірімен жаңғырту. Мысалы, жіпсіз байланды деген оксиморон түріндегі фразеологиялық шоғырдың семантикалық структурасында 1) «еріксіз», «амалсыз» 2) «бөгеді», «кідіртті» деген екі сема бар. Мына контексте автор фразеологизмнің лексикалық құрамын осы аталған семалардың бірімен алмастырып, нормадан жөнсіз ауытқыған: Әдемі сырлы қыз күлкісі жігітті тағы жіпсіз бөгеп қалды. (Р.Әутәліпов. Алтын) 77 . Мұндай жаңғыртудан оксиморонға құрылған образдылық ыдырап, тіркес алогизмге айналған (« жіпсіз бөгеді- ні оқырман не деп түсінеді?). Фразеологиялық нормадан жөнсіз ауытқулардың жиі ұшырайтын бір түрі – тұрақты сыңарларды синонимдес сөздермен кездейсоқ алмастыру. Мысалы: Халық нақылында: «Не сепсең, соны орасың», «жаман тұқымнан жақсы өнім күтпе» деп бекерден-бекер айтылмаған. («Жетісу», 1983, 12 қазан). Фразеологиялық тізбектің жалпыхалықтық нұсқасы – не ексең, соны орасың деп айтылады. Ал бұл мәтелдің жаңаланған сыңары фразеологизмнің семантикалық структурасымен үйлеспей тұр, өйткені «себілген нәрсенің бәрі орылмайды, кейбірі жиналады». Сондай-ақ себу- ден гөрі егу -дің мазмұны кең: ек- етістігінің семантикалық структурасында «тұқым», «себу», «өсіру», «отырғызу» деген семалар болса, сеп – етістігінде «тұқым», «сіңіру», «шашу» деген семалар бар. Сонымен жоғарыда сөз болған жайтты жинақтай айтқанда, фразеологизмдердің форма тұрғысынан (в плане выражения) тұрпатын жаңғыртуға байланысты нормадан жөнсіз ауытқудың түрлеріне мыналар артқы тұяғын көздеп атқан оғым оның табанынан өтіп, құлағынан бір-ақ шықты» деп мақтанса керек. Ханның әңгімесіне «ұйып» отырғандар бұл сөзге сенер-сенбесін білмей, «ынғайсызданып» қалады. Ханның шектен тыс бөсіп кеткенін байқаған уәзір: «Хан тақсырдың жануардың табанына дәл тигізгені рас, бейшара құлан сол сәтте артқы тұяғымен құлағын қасып тұр еді», – деп өтіріктің қисынын таба қойыпты. Сонда тыңдаушылар: Е...е құланның қасуына мылтықтың басуы дөп келген екен ғой» десіп, бас шұлғысқан екен. Қазақ тілінде белгілі бір аңыз-әнгіме, ертегі сюжеттерінің негізінде жасалған бірсыпыра тұрақты сөз тіркестері бар: аяз әліңді, құмырсқа жолыңды біл (Аязби), маңғыт, аузыңа саңғыт (Түлкі мен бөдене), отқа салса жанбайды, суға салса батпайды (Ер Төстік, т.б.); Лұқпандай мың жасаған, Атымтайдай жомарт, Наушаруандай әділ т.б. 77 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. 2-том. Алматы, 1976, 393-б. 118 жатады: фразеологизмдердің құрамындағы архаизмдерді жаңғырту, деректі ұғымды білдіретін сөздерді дерексіз атаулармен ауыстыру, дыбысталуы ұқсас, мағынасы әр басқа сөздерді жаңсақ қолдану, фразеологизм сыңарларын синонимдес я болмаса мазмұндас сөздермен жаңғырту, фразеологизмдердің грамматикалық тұлғаларын өзгерту және фразеологиялық түйдектердің «неге бұлай айтылатындығына» мотив іздеу т.б. Фразеологизмдерді мазмұн тұрғысынан (в плане содержания) дұрыс қолданбау да нормадан жөнсіз ауытқуға жатады. Бұл типтегі ауытқулардың өзін үш топқа бөліп қараймыз: 1) фразеологиялық мағынаның контекстен үйлеспей тұруы, 2) контекспен фразеологиялық единицаны байланыстырып тұратын сөздерді дұрыс қолданбау, 3) фразеологизмдердің стильдік-эмоционалдық реңктерінің контекспен үйлеспеуі. Қайсыбір контекстерде фразеологизмдер форма тұрғысынан (в плане выражения) өзінің жалпытілдік нұскасына сәйкес қолданылады да, олардың лексикалық құрамы, морфологиялық тұлғалары ешбір өзгеріске түспейді. Алайда фразеологизмдердің мағынасы мәтіннің мазмұнымен үйлеспей тұрады. Солай екен-ау, Бәке. Өзіңіз экономистердің жылдық жоспарын шемішкеше шағады екенсіз...- деп отырғандар ұлардай шулады (Т.Кенеев. Сөз бен іс. «Қазақ әдебиеті», 1981, 5 маусым). Ұлардай шулады- ның бұл контексті «жатырқап» тұрғаны айқын байқалады. Өйткені бұл фразеологизм «қым-қуыт жылады, зар қақты», «өре түрегелді» деген мағынаны білдіреді. Бұл арада контекстің мазмұнын таң-тамаша қаласты тәрізді сөз орамдарының бірін қажет етіп тұрғанын оқырман да оңай аңғарады. Фразеологизмдердің лексикалық құрамына кірмейтін, бірақ мағынасын дәлдеп, айқындап тұру үшін контекстің ыңғайына қарай қосарлана жүретін жүктеу/скачать 0,6 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|