Пікір жазғандар: педагогика ғылымдарының кандидаты, доцент В. А. Жақсыбаева

217 
Л
.
С
. 
Выготскийдің
 
шәкірті
, 
танымал
 
кеңес
 
психологы
. 
Психиканың
 
филогенді
 
да
-
муы
, 
соның
 
ішінде
 
сезімталдықтың
 
генези
-
сі
, 
психиканың
 «
функционалды
 
дамуы
», 
яғни
 
іс
-
әрекеттің
 
қалыптасуы
 
мен
 
қызметі
, 
сана
 
мәселелерімен
 
айналысқан
. 
Бұл
 
күрделі
 
мәсе
-
лелердің
 
көбі
 
оның
«
Психиканың
 
дамуы
» 
тақырыбында
 
қорғалған
 
докторлық
 
диссер
-
тациясының
 
өзегіне
 
алынды
. 
Ғылыми
 
зерт
-
теу
 
жұмысында
 
ес
, 
қабылдау
, 
эмоция
, 
ерік
 
және
 
жігерге
 
қатысты
 
мәселелер
 
де
 
сөз
 
болды
. 
Зерттеу
 
жұмысында
«
іс
-
әрекет
-
қимыл
-
операция
» 
мәселелері
 
қарастыры
-
лып
, 
іс
-
әрекет
 
психологиясы
 
теориясының
 
негізгі
 
тұжырымда
-
малары
 
беріледі
. 
Кейін
 
ол
 
ойлары
 1947 
жылы
 
шыққан
«
психи
-
каның
 
дамуы
 
очеркінде
» 
жүйеленіп
, «
Іс
-
әрекет
. 
Сана
. 
Тұлға
» 
(1975 
ж
.) 
еңбегінде
 
жаңаша
 
сараланды
.
 
Іс
-
әрекет
 
және
 
тұлға
 
Тұлға
 – 
психологиялық
 
зерттеудің
 
тақырыбы
 
ретінде
 
Психологияда
үстемдік
етуші
дуалистік
схеманы
жеңу
үшін
алдын
ала
субъектіні
шынайы
дүниемен
байланыстыратын
«
орта
бөлімді
» 
шығару
қажет
болды
. 
Сондықтан
біз
іс
-
әрекетті
тал
-
дауды
оның
жалпы
құрылымынан
бастадық
. 
Бірақ
осы
сәтте
іс
-
әрекет
анықтамасына
оның
заттылығы
туралы
іс
-
әрекет
табиға
-
тынан
заттылық
ұғымды
білдіретіндігі
анықталды
. 
Іс
-
әрекеттің
субъектісі
туралы
ұғым
– 
басқа
мәселе
. 
Алғаш
-
қыда
іс
-
әрекет
үдерісін
құрайтын
кезеңдерді
анықтауда
субъект
зерттеуден
тыс
қалып
қояды
. 
Ол
тек
іс
-
әрекеттің
алғышарты
ретінде
ғана
жүреді
. 
Тек
іс
-
әрекет
қозғалысын
талдай
келе
және
оның
негізінде
пайда
болатын
психикалық
бейнелеудің
форма
-
лары
жаңа
 
нақты
 
субъект
ұғымын
енгізуге
, 
яғни
іс
-
әрекеттің
ішкі
сәті
ретіндегі
тұлға
ұғымын
енгізуге
әкеледі
. 
Тұлғаны
іс
-
әрекет
жағдайында
және
оның
нәтижесі
ретінде
зерттеу
,
 
жеке
болмаса
да
, 
арнайы
қарастырылатын
психология
-
лық
мәселе
болып
табылады
. 
Бұл
– 
ең
күрделі
мәселелердің
бірі
. 
Тұлға
тек
қана
психологияның
ғана
емес
, 
сонымен
қатар
фило
-
софияның
және
қоғамдық
-
тарихи
танымның
да
тақырыбы
болып
Алексей
 
Николаевич
 
Леонтьев
 
 
(1903-1979)

218 
табылады
. 
Талдаудың
белгілі
бір
деңгейінде
тұлғаны
биология
-
лық
табиғаты
жағынан
антропологияның
, 
тәнтанудың
және
адам
генетикасының
да
шұғылданатын
пәні
деп
те
қарастыруға
болады
. 
Интуициялы
тұрғыда
біз
бұлардың
айырмашылығын
ажырата
аламыз
. 
Бірақ
тұлғаның
психологиялық
теорияларында
тұлғаның
зерттелуі
барысында
өрескел
шатастырулар
және
көптеген
дәлелсіз
қарама
-
қарсылықтар
үнемі
туып
отырады
. 
Тек
тұлға
туралы
кейбір
ойларды
барлық
авторлар
қолданды
. 
Олардың
бірі
тұлғаны
еш
қайталанбас
біртұтас
ретінде
қарас
-
тырса
, 
ал
екінші
біреулері
тұлғаны
барлық
психикалық
үдеріс
-
терді
басқаратын
инстанция
ретінде
алған
(
У
. 
Джемс
тұлғаны
психикалық
функциялар
«
қожайыны
», 
Г
. 
Олпорт
«
мінез
-
құлық
пен
ойлардың
анықтаушысы
» 
деп
атаған
). 
Бірақ
бұл
зерттеулерді
одан
әрі
талдау
психологияда
көптеген
жалған
идеялар
мен
тұлға
мәселесінің
мистикасына
(
түсініксіз
, 
жұмбақ
) 
алып
келді
. 
Бәрінен
бұрын
бұл
идея
«
тұлғалық
психология
» 
мен
нақты
үдерістерді
(
психикалық
функция
) 
зерттейтін
психологияның
қарама
-
қайшылықтары
туралы
. 
Осы
қарама
-
қайшылықты
кесіп
өтетін
талаптардың
бірінде
тұлға
туралы
«
әрбір
психикалық
құбылыстарды
түсіндірудің
негізгі
орны
», «
психология
барлық
мәселелерді
шешудің
орталық
негізі
» 
делінген
. 
Тұлғаны
зерттеудегі
басты
мәселе
әлі
де
жалпы
және
дифференциалды
психология
арасындағы
байланыс
болып
қала
-
ды
. 
Көптеген
авторлар
дифференциалды
психология
бағытын
ұстанады
. 
Онда
Ф
. 
Гальтон
мен
Ч
. 
Спирменнің
зерттеулерін
басшылыққа
алады
. 
Бұл
бағыт
басында
ойлау
қабілеттерінен
басталып
, 
кейіннен
тұлға
зерттеуіне
толығымен
көшеді
. 
Спирмен
аффективтіліктің
және
еріктің
ерекшеліктеріне
байланысты
жалпы
факторлармеи
қатар
«g», «s» 
факторын
ұсынған
. 
Кейінгі
қадамды
Р
. 
Кеттел
жалғастырады
. 
Р
. 
Кеттел
көп
өлшемді
және
иерархиялық
тұлға
факторларын
, 
соның
ішінде
эмоционалды
тұ
-
рақтылық
, 
экспансивтілік
және
өз
-
өзіне
сенімділікті
қарастырған
. 
Бұл
бағытта
дамыған
зерттеу
әдісіне
тұлға
қасиеттерінің
арасындағы
статистикалық
байланысты
тест
нәтижесінде
анық
-
тау
жатады
. 
Гипотезалық
факторлар
мен
«
суперфакторларды
» 
анықтауда
олардың
арасындағы
корреляциялық
байланыс
негіз
болып
табылады
. 
Мысалы
, 
Г
. 
Айзенк
бойынша
жоғары
фактор
- 
лық
иерархиялық
құрылымды
құратын
интроверсия
және
нейро
- 

219 
лық иерархиялық құрылымды құратын интроверсия және нейро- 
тизм тұлғаның психологиялық типімен теңестірілетін факторлар 
болып табылады. 
Сонымен, тұлға ұғымы соңында белгісіз бір «жалпылау» 
белгісі бар статистикалық өңдеу нәтижесінде статистикалық 
критерийлерге байланысты белгілер санының алынуымен түсін-
діріледі. Сондықтан да осы жалпылауды сипаттауда эмпирика-
лық мәліметтер болғанымен, ол негізінен психологиялық түсі-
нікті қажет етпейтін мето-психологиялық болып табылады. Оны 
түсіндіру қажет болатын болса, ол морфофизиологиялық кор-
реляция (И.П. Павловтың жоғары жүйке жүйесінің іс-әре-
кеттерінің типі, Айзенктің айнымалылары) жолына алып келеді, 
яғни органикалық теорияға қайтадан бұл бағыттағы эмпирика-
лық сипат басқа ештеңе де бермеуі мүмкін.
Қазіргі кезде тұлғаның психологиялық теориясы қанша 
болса да, көбісі марксистікке дейінгі немесе марксистіктен тыс 
психологиядағы дуалистік схема талдауына енеді. Қазір бұл 
схема жаңа бейнеде – тұлға қалыптасуының екі факторлық 
теориясында көрініс тапты, ол – тұқым қуалаушылық және орта. 
Адамның қай ерекшелігін алсақ та, барлығы осы теориямен 
түсіндіріледі, бір жағынан, ол тұқым қуалау, екінші жағынан, ол 
ортаның әсері. Табиғи және әлеуметтік тіл, мәдениет, оқу және 
т.б.). Ақыл-парасатқа сүйенетін болсақ, бұдан басқа ұсыныс-
тардың қажеті де жоқ, бұл – өте қолайлы тұжырым. 
Екі фактор жөніндегі теориядағы негізгі мәселелердің бірі – 
ол осы факторлардың қайсысы тұлғаның дамуында маңызды 
деген мәселе. Кейбір көзқарас бойынша, сыртқы орта адамда туа 
пайда болған бағдарламалардың одан әрі қалыптасуына ықпалын 
тигізеді екен. Ал енді басқасы әлеуметтік ортаның маңызды-
лығын керсетеді.
Биологиялық және әлеуметтік факторлардың байланысында 
адам психикасын эндосфера және экзосфераға бөлуден басқа да 
аса маңызды ұғымдар пайда болды. Олардың пайда болу себебі: 
қозғалысты талдау тұлғаның ішкі құрылымы, оның деңгейі 
олардың арақатынасының басты мәселесіне айналды. Осыдан 
З. Фрейдтің тұлғаны сипаттайтын саналылық пен бейсаналылық 
арасындағы байланысы туды. Оның көрсетуінше, либидо тек 
белсенділіктің биоэнергетикалық қайнар көзі ғана болып қана 

220 
мысалы
: «
ол
» (id), 
қарама
-
қарсы
«
мен
» (ego) 
және
«
жоғары
мен
» 
(super
 
ego), 
бұл
сатылардың
генетикалық
және
функционалдық
байланысы
арнайы
механизмдер
(
ығыстыру
, 
сублимация
) 
көмегі
-
мен
орындалады
және
тұлға
құрылымын
құрайды
. 
Бұл
жерде
фрейдизм
сынына
, 
А
. 
Адлер
мен
К
. 
Юнгтің
және
олардың
қазіргі
заманғы
ізбасарларының
көзқарастарына
те
- 
реңдеудің
қажеті
жоқ
. 
Бұл
көзқарастар
тек
оны
жеңілдетпей
- 
ді
, 
керісінше
, 
қос
фактор
теориясын
шиеленістіруі
әбден
мүм
- 
кін
. 
Келесі
бір
бағыт
– 
мәдени
-
антропологиялық
тұжырымдама
тұлғаның
құрылымына
көңіл
бөледі
. 
Оларға
этнологиялық
мәлі
-
меттер
маңызды
, 
яғни
олардағы
психологиялық
ерекшеліктер
адам
болмысымен
емес
, 
адам
мәдениетімен
анықталады
. 
Тұлға
жүйесі
адам
«
аккультуризация
» 
үдерісі
нәтижесіне
кіретін
жеке
дараландырылған
мәдени
жүйе
. 
Бұл
байланыс
жөнінде
М
. 
Мид
көптеген
бақылаулар
жүргізді
. 
Психология
үшін
тұлғаның
мәдени
-
антропологиялық
тал
-
дауы
иллюзия
болып
табылады
, 
олар
антипсихологизмге
алып
келді
. 
Осындай
бағыттарды
қарастыра
келе
, 
тұлғаның
қоғамдық
-
тарихи
мәні
туралы
ой
өзінің
жемісін
берді
. 
Бұл
ой
жемісі
адам
тарихқа
өзіне
тән
табиғи
қасиеттері
мен
қабілеттері
бар
индивид
ретінде
ену
барысында
(
бала
да
дүниеге
келеді
) 
қоғамда
алғаш
рет
пайда
болады
, 
қоғамдық
қатынастардың
субъектісі
ретінде
тұлға
бола
алатындығын
көрсетеді
. 
Индивидке
қарағанда
, 
адам
тұлғасы
оның
іс
-
әрекетінің
, 
санасының
алғышарты
емес
, 
ол
сонымен
бірге
пайда
болады
. 
Нақты
әлеуметтік
жағдайда
адам
тұлғасының
іс
-
әрекетінде
пайда
болған
және
ауысу
үдерісін
зерттеу
оның
ғы
-
лыми
психологиялық
түсінігінің
кілті
болып
табылады
. 

жүктеу/скачать 2,91 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: