Пікір жазғандар: педагогика ғылымдарының кандидаты, доцент В. А. Жақсыбаева

221 
ерекшелігін
білдіреді
. 
Индивид
бүтіндік
ретінде
– 
бұл
биология
-
лық
эволюцияның
нәтижесі
, 
оның
барысында
органдар
және
функциялардың
саралану
үдерісі
ғана
жүзеге
аспайды
, 
сондай
-
ақ
олардың
ықпалдастығы
өзара
ретке
келеді
. 
Осындай
ішкі
реттіліктің
өте
танымал
үдерісін
Ч
. 
Дарвин
атап
көрсеткен
, 
ал
оны
Ж
. 
Кювье
, 
Ж
. 
Плате
, 
Дж
. 
Осборн
және
басқалар
өздерінің
коррелятивті
бейімделу
атауларында
сипаттаған
. 
Организмдер
-
дің
ұйымдасуының
тұтастығын
құрастыратын
екінші
корреля
-
тивті
өзгерістердің
функциясын
А
.
Н
. 
Северцов
өзінің
«
корреля
-
ция
болжамында
» 
ерекше
атап
өтті
. 
Индивид
– 
бұл
, 
ең
алдымен
, 
генотиптік
құрылым
. 
Бірақ
индивид
тек
генотиптік
құрылым
ғана
емес
, 
оның
қалыптасуы
онтогенезде
де
, 
өмір
барысында
да
жалғасады
. 
Сондықтан
индивидтің
сипаттамасына
онтогенетикалық
қалыптасатын
қа
-
сиеттер
және
олардың
ықпалдасуы
да
кіреді
. 
Мұнда
туа
және
жүре
пайда
болған
реакциялар
«
қоспасының
» 
пайда
болуы
, 
қа
-
жеттіліктердің
заттық
құрамының
өзгеруі
, 
мінез
-
құлықтың
қалыптасу
доминанттары
туралы
әңгіме
болып
отыр
. 
Бұл
жердегі
жалпы
ереже
: 
біз
биологиялық
эволюция
сатысымен
жоғары
көтерілген
сайын
индивидтердің
өмірлік
көріністері
және
жүре
пайда
болған
ерекшеліктерінің
айырмашылықтары
анық
кері
-
неді
, 
яғни
 
индивидтер
 
дараланады
(
индивидуалданады
). 
Инди
-
вид
ұғымының
негізінде
субъектінің
бөлінбейтін
бүтіндігі
және
оған
сай
ерекшеліктерінің
болу
фактісі
жатыр
. 
Индивид
белгілі
бір
сыртқы
жағдайлардың
филогенетикалық
және
онтогенети
-
калық
нәтижесі
бола
тұрса
да
, 
ол
сол
жағдайлардың
жай
көшір
-
месі
емес
, 
ол
ортамен
өзара
әрекеттестіктегі
өмірдің
дамуының
жемісі
. 
«
Индивид
» 
және
«
тұлға
» 
ұғымдарын
айыра
алу
тұлғаны
психологиялық
талдаудың
қажетті
алғышартын
құрайды
. 
Біздің
тілімізде
осы
ұғымдардың
сәйкессіздігі
жақсы
бейнеле
-
неді
.
 
Тұлға
сөзі
тек
адамға
қатысты
және
оның
дамуының
тек
бел
-
гілі
бір
кезеңінен
бастап
қана
қолданылады
. 
Біз
«
жануар
тұлғасы
» 
немесе
«
нәресте
тұлғасы
» 
деп
айтпаймыз
. 
Бірақ
жануар
және
нәресте
туралы
индивид
ретіндегі
олардың
жеке
-
дара
ерекшелік
-
тері
туралы
айту
ешкімге
қиынға
түспейді
. 
Біз
екі
жастағы
бала
туралы
, 
ол
тек
өзінің
генетикалық
ерекшеліктерін
ғана
көрсетпей
, 
сондай
-
ақ
әлеуметтік
қоршаған
ортаның
әсерінен
алынған
көпте
- 

222 
ген
ерекшеліктерін
көрсетсе
де
, 
шындығында
тұлға
деп
айтпай
- 
мыз
.
Тұлға
ұғымы
, 
индивид
ұғымы
сияқты
, 
субъекті
болмысының
тұтастығын
білдіреді
. 
Тұлға
бөлшектерден
тұрмайды
, 
керісінше
, 
ерекше
түрдің
бүтін
құрылымын
білдіреді
. 
Тұлға
генотиптік
қамтамасыз
етілген
бүтіндік
емес
, 
тұлға
болып
туылмайды
, 
тұлға
болып
қалыптасады
. 
Сондықтан
да
біз
нәресте
тұлғасы
немесе
сәби
тұлғасы
туралы
, 
индивидуалдық
онтогенездің
ерте
сатыларында
көрінсе
де
, 
айтпаймыз
. 
Тұлға
– 
бұл
адамның
қоғамдык
, 
тарихи
және
онтогенетикалық
дамуының
біршама
нәтижесі
.
 
Бірақ
бұл
жағдай
әр
түрлі
түсіндіріледі
. 
Оның
бір
түсінікте
-
месі
мынадай
: 
туылған
индивид
әлі
толығымен
«
дайын
» 
индивид
емес
және
де
басында
оның
көріністерінің
көбі
виртуалды
мүмкіндік
ретінде
берілген
, 
оның
қалыптасу
үдерісі
онтогене
-
тикалық
даму
барысында
барлық
ерекшеліктері
ашылмайынша
жалғасады
; 
тұлға
әлеуметтік
орта
әсерінің
ықпалынан
генотиптік
жетілу
үдерісінің
нәтижесі
болып
табылады
. 
Осы
талдау
қазіргі
тұжырымдамалардың
көбісіне
тән
. 
Басқа
бір
түсінік
мына
тұрғыда
: 
тұлғаның
қалыптасуы
– 
бұл
 
«sui generis» 
үдерісі
, 
ол
сыртқы
ортаға
бейімделу
барысында
индивидтің
табиғи
қасиеттері
өмірлік
өзгеруінің
үдерісімен
тіке
-
лей
сәйкес
келмейді
, 
Адам
табиғи
жан
ретінде
, 
онтогенетикалық
даму
барысында
жартылай
ашылатын
, 
ал
жартысы
көрінбейтін
, 
яғни
көп
рет
өзгеретін
физикалық
конституциясы
, 
жүйке
жүйе
-
сінің
түрі
, 
темперамент
, 
биологиялық
қажеттіліктердің
динами
-
калық
күші
, 
тиімділік
және
көптеген
басқа
да
көріністері
бар
индивид
. 
Бірақ
адамның
осы
туа
пайда
болған
қасиеттерінің
өзгермеуі
оның
тұлғасын
тудырады
. 
Тұлға
– 
ол
арнайы
адамдық
құрылым
, 
яғни
адамның
санасы
, 
оның
қажеттіліктері
сияқты
, 
адам
тұлғасы
да
«
жасалады
», 
қо
- 
ғамдық
қатынастармен
құралады
, 
оған
индивид
өзінің
іс
-
әре
-
кетімен
кіреді
. 
Оның
индивид
ретінде
кейбір
ерекшеліктері
мүлде
өзгереді
, 
өзгеретін
жағдай
оның
себебі
емес
, 
ол
оның
тұлғасының
қалыптасу
нәтижесі
. 
Бұны
басқаша
айтсақ
: 
бір
бірлікті
(
индивидті
) 
сипаттайтын
ерекшеліктер
басқа
бірліктің
, 
басқа
құрылымның
тұлғаның
) 
ерекшеліктеріне
жай
ғана
ауыспайды
, 
олар
индивидтің
ерекше
- 

223 
ліктері
ретінде
сақталады
. 
Сөйтіп
, 
индивидтің
жоғары
жүйке
іс
-
әрекетінің
ерекшеліктері
оның
тұлғасының
ерекшеліктері
болмайды
және
оны
анықтамайды
. 
Жүйке
үдерістерінің
күшті
немесе
әлсіздігі
, 
олардың
теңдігі
және
тағы
басқалары
өз
- 
дерін
тек
механизм
деңгейінде
көрсетеді
, 
олар
арқылы
ин
-
дивидтің
дүниемен
қатынасу
жүйесі
жүзеге
асады
. 
Осы
тұл
- 
ға
қалыптасуында
олардың
рөлінің
ұқсамайтынын
анықтай
- 
ды
. 
Айтқанымызды
нақтылау
үшін
мен
аздаған
шегініс
жасай
-
мын
. 
Тұлға
туралы
сөз
болғанда
, 
біз
оның
психологиялық
мінез
-
демесін
жақынырақ
тұрған
психикалық
субстрат
-
ортаны
жүйке
үдерістерімен
байланыстырамыз
. 
Осыған
байланысты
мына
жағдайды
елестетейік
. 
Балада
туа
пайда
болған
ортан
жіліктің
ұршық
басының
сынуы
ақсақтыққа
ұшыратады
. 
Осындай
дөрекі
анотомиялық
өзгешелік
тұлға
ерекшелік
тізіміне
(
олардың
«
құрылымына
») 
кіретін
ерекшеліктерінен
алыс
, 
сонда
да
тұлға
қалыптасуы
үшін
оның
маңызы
, 
жүйке
жүйесінің
әлсіз
түріне
қарағанда
өте
үлкен
. 
Құрдастары
далада
доп
теуіп
жүргенде
ақсақ
бала
көлеңкеде
тұрады
; 
сонан
соң
кейіннен
ол
есейіп
, 
билейтін
кезге
жеткенде
тағы
бөлектенеді
. 
Мұндай
жағдайда
оның
тұлғасы
қалай
қалыптасады
? 
Мұны
алдын
ала
айтуға
болмайды
. 
Себебі
индивидтің
осындай
тұрпайы
өзгешелігі
оның
тұлға
ретінде
қалыптасуын
анықтамайды
. 
Ол
өзінен
-
өзі
тұйық
-
тықты
, 
кемістік
жиынтығын
немесе
, 
керісінше
, 
адамдарға
мейі
-
рімділікті
, 
тіпті
жалпы
адамның
тұлға
ретіндегі
ешқандай
психо
-
логиялық
ерекшеліктерін
тудыра
алмайды
. 
Мұндағы
парадокс
тұлға
дамуының
алғышарттарында
өзінің
жаратылысы
бойынша
өзіндік
ерекшеліктері
жоқ
. 
Тұлға
– 
индивид
сияқты
субъектінің
өмірлік
қатынастарын
қамтамасыз
ететін
үдерістердің
біртұтастылық
нәтижесі
. 
Бірақ
біз
тұлға
деп
атайтын
ерекше
құрылымның
күрделі
айырма
-
шылығы
бар
. 
Ол
оны
жүзеге
асыратын
табиғатымен
анықталады
: 
бұл
тұлға
өзінің
заттық
іс
-
әрекетімен
кіретін
адам
үшін
арнайы
қоғамдық
қатынастар
. 
Олардың
түрлерінің
көптігіне
қарамастан
, 
олардың
бәрі
өзінің
ішкі
құрылымының
жалпылығымен
сипатта
-
лады
және
олардың
сапалы
басқаруын
болжайды
, 
яғни
сана
қатысады
, 
ал
дамудың
кейбір
кезеңдерінде
субъектінің
сана
-
сезімінің
болуымен
анықталады
. 

224 
Іс-әрекет субъектісінің байланысын бірлескен үдерісте 
зерттеу нәтижесінде оның тұлғасы қалыптасады және бұл 
психологиялық зерттеудің маңызды міндеті болып табылады. 
Бірақ оның шешімі субъективті-эмпирикалық психологияда да, 
мінез-құлықтық немесе «терең» психо- логиялық бағыттарда да, 
соның ішінде олардың жаңа варианттарында да болуы мүмкін 
емес. Бұл міндет бөлек іс-әрекеттерді өзара «біріктіретін» сана 
үдерістерімен біріккен субъектінің заттық іс-әрекетінің талдауын 
талап етеді. Сондықтан тұлға туралы болжамдардың демисти-
фикациясы негізінде жатқан іс-әрекет туралы, оның құрылымы, 
дамуы және қайта құрылуы туралы, оның түрі мен формалар 
туралы түсініктер тек психологияда ғана болуы мүмкін. Тек 
осындай жағдайда жоғарыда аталып кеткен «тұлғалық психо-
логияның» және «функциялар психологиясының» қарама-қар-
сылығы толығымен жойылады, себебі тұлғаны оны тудыратын 
іс-әрекетке қарама-қарсы қою мүмкін емес. Психологияда үстем 
болған фетишизмде (соқыр сезім) индивидтің
 болмысына
«тұлға 
болу» қасиеттерін қосу жойылады. 
Сөз болып тұрған фетишизм қоғамдағы қатынастардың жаңа 
жүйесіне кіргенде субъект тұлғаның нағыз сипаттамасына ие 
болады: психологиялық жағы субъект қоғамда оның өмірін қам-
тамасыз ететін іс-әрекет қатынастарының жүйесінде қарасты-
рылса, ал әлеуметтік сипаттамасы олардың объективті қатынас-
тарын қоғамның «тұлғаландыруы» ретінде қарастырғанда анық-
талады. 
Бұл жерде біз «индивид» және «тұлға» ұғымдары айыр-
машылығындағы маңызды әдіснамалық проблемаға келеміз. 
Енді сөз объективті қатынастардың екіжақтылығынан туатын 
әлеуметтік объектілердің екіжақты қасиеттері мәселесі жайлы 
болады. Белгілі болғандай, осы екіжақтылықты Маркс сипат-
тады, ол өндірілетін өнім еңбегінің екі жақты сипаттамасын және 
адамның өзінің «табиғат субъектісі» және «қоғам субъектісі» 
ретінде екіжақтылығын көрсетті. 
Тұлғаның ғылыми психологиясы үшін осы іргелі әдіснама-
лықтың ашылуы өте маңызды болып келеді. Бұл оның зерттейтін 
нәрсесін ұғынуды түбірімен өзгертеді және онда қалыптасқан 
схемаларды бұзады. Мысалы: адамгершілік сапалары, білімі, 
дағдысы және әдеттері, психикалық бейнелеу формалары және 

225 
темпераменті. Осындай «тұлға схемаларының» қайнар көзі 
тұлға дамуы туралы жүре қалыптасқан метопсихологиялық 
базиске қабаттасқан нәтиже ретінде көрініс табады. Бірақ осы 
көзқараста тұлға арнайы адами құрылым ретінде түсіндіріле 
алмайды. 
Тұлға зерттеуінің нағыз жолы қоғамдық қатынастардың 
жүйесінде, оның өзіндік іс-әрекетімен қалыптасатын субъектінің 
ауысуларын зерттеуінде түсіндіріледі. Бірақ бұл жолда біз кейбір 
психологиялық жағдайларды қайта қарастыру қажеттігімен 
кездесеміз. 

жүктеу/скачать 2,91 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: