Макроэлементтерге
– мөлшері 0,01%-дан ондаған
пайызға дейін жететін элементтер жатады. Бұл топқа органоген-
дерден (С,Р,О,N) басқа P,K ,Ca, Mg, , S, Al енеді.
2) Мөлшері 0,01-0,00001% аралығында кездесетін
микро-
элементтерге
– Mn, B, Cu, Zn, Ba, Tі, Lі, Br, Mo, Co, т.б.
жатады.
3) Мөлшері оданда аз ультрамикроэлементтерге – Cs, Se,
Cd, Hg, Ag, Au, Ra т.б. жатады. Өсімдіктердің минералды қо-
ректенуіне керекті (қажетті) элементтер топырақта байланысқан
және ерітінді күйінде болады. Топырақтағы барлық элементтер
қорының шамамен 0,2%-ы ғана ерітінді күйінде кездеседі, ал
негізгі бөлігі (98%) органикалық қалдықтар, гумус (қара шірін-
ді), нашар еритін органикалық емес қосындылар және мине-
ралдар құрамында жинақталған. Бұлар қоректік заттардың қоры.
Топырақ түзілу үдерісінде қара шіріндінің гумус минерализа-
циялануы, қосындылардың біртіндеп еруі, минералдардың
үгілуі нәтижесінде топырақтың құнарлылығы өте баяу артады.
Өсімдіктер үшін топырақтың негізгі қасиеттері: Химиялық
құрамы (қоректік элементтер мен шірінді (гумус) мөлшері,
қышқылдылығы, сілтілі, т.б.), физикалық қасиеті, құрылымы,
механикалық құрамы, топырақ түзілу бағыты, тұздылығы,
топырақ түрлерінің экологиялық маңызы үлкен.
Топырақ горизонттарының бір-бірінен айырмашылықтары
бар және де тік (вертикальды) бағыттағы топырақ профилін құ-
райды. Бұл өсімдік тамырларының өсуіне және жанама топы-
рақтардың пайда болуына әсері бар.
Топырақта бұзылмаған, шала шіріген органикалық заттар
бар. Осы органикалық заттардың біртіндеп шіруі және ыдырауы
нәтижесінде қара шірінді (гумус) топырақтағы минералды
бөлшектерді бір-бірімен байланыстырып, топырақтың құрылы-
мы, физикалық қасиетін жақсартады, құнарлылығын арттырады.
Өсімдіктердің жақсы өсіп дамуына мұның әсері зор. Мысалы
Орта Азиядағы, сұр топырақта қара шірінді мөлшері
1-2%, ал құнарлы, кәдімгі қара топырақтарда 7-8%.
Құнарлы, қара топырақты жерлерде өсетін өсімдіктерді –
эутрофты
(немесе эвтрофты), ал құнарсыз топырақта өсетін-
дерді
олиготрофты
өсімдіктер деп атайды. Бұлардың арасында
аралық
мезотрофты
түрлері бар.
Жасыл өсімдіктердің өсіп дамуына азоттың әсері орасан
зор. Бірақ өсімдіктер ауадағы инертті газ күйінде болатын азот-
ты (N
2
) пайдалана алмайды. Өсімдіктер топырақтағы аммоний
(NH+) және нитрат (NO
3
) тұздарын сіңіре алады. Бірақ, топырақ
ерітіндісінде нитраттардың мөлшері өте аз. Осыған сәйкес,
топырақта азоттың көбірек болғанын қалайтын, талап ететін
өсімдіктерді –
нитрофилдер
, ал топырақта азот аз мөлшерде
болатын жерлерде өсетін өсімдіктерді –
нитрофобтар
деп атай-
ды. Нитрофильді өсімдіктер орман таңқурайы (Rubus іdaeus),
қызыл аюбадам (Sambucus racemosa), құлмақ (Humulus lupulus),
адамзат мекеніндегі органикалық қалдық бар жерлерде өсе-
тіндер: сүйелшөп (Chelіdonіum majus) меңдуана (Hyoscyamus
nіder), қалақай (Urtіcfa dіoіca), тәжігүл (Amaranthus retroflexus), т.б.
Калций (Са) топырақ құрылымын (структурасын) жақсар-
тады, ауыр металдар мен хлоридтердің зиянды әсерін залал-
сыздандырады. Карбонатты топырақтарда Са 3 % және одан
жоғары болса оны кальцийге бай топырақтар деп атайды. Осын-
дай жағдайда өсетін өсімдіктерді –
кальциефилдер
деп, ал кал-
ций аз (әк аз) топырақта өсетіндерді –
кальциефилсізденгендер
деп атайды.
Жер шарындағы топырақтардың шамамен 25%-ы, ал
Қазақстандағы топырақтардың көпшілігі тұзданған. Тұздардың
ішіндегі ең зияндылары, оңай, жылдам еритін NaCl, MgCl
2
,
CaCl
2
тұздары. Нашар еритін CaSO
4
MgSO
4
CaCO
3
тұздарының
зиянды әсері аздау.
Топырақтағы тұздар құрамына және мөлшеріне байланыс-
ты тұздылық деңгейі анықталады. Тұздардың құрамына байла-
нысты топырақтың тұздану түрлері (типтері) төмендегідей:
сульфатты – содалы, хлорлы – сульфатты, сульфатты – хлорлы
және хлорлы.
Егер топырақ қабаттарында оңай еритін тұздар мөлшері
0,25% -дан төмен болса, ол тұзсызданған топырақ. Егер топы-
рақтың жоғарғы қабаттарында тұз мөлшері 1% және оданда
жоғары болса – бұл күшті тұзданған (қара сор) топырақ.
Осындай тұзданған топырақты жерлерде бұған бейім-
делген
Достарыңызбен бөлісу: |