Оразбаев Қ. И. О-65 Жалпы топырақтану

ғары сатыдағы өсiмдiктердiң түр байлығы, интродукцияланған, 
мәдени дақылдар мен кездейсоқ әкелiнген 500-ден аса түрлердi 
қоспағанда, 161 тұқымдасқа, 1120 туысқа жататын 6100-ге жуық 
түрден тұрады. Оның iшiндегi 730 түр тек Қазақстанда өсетiн-
эндемиктер. Бұлардың iшiндегi ең ерекше 12 монотиптi туыс 
бар: физандра, рафидофитон, жалған шөлмасақ, жалған шандра,
канкриниелла, тобылғыгүл, шолақтауия, т.б. Өсiмдiктердiң 
Қазақстан жерiнде таралуы, түрлер мен эндемиктердiң топта-
суы, табиғи аймақтар мен таулық белдеулерде әртүрлi. Респуб-
ликаның осыншама бай өсiмдiктер дүниесi түрлердiң биология-
лық, экологиялық, эволюциялық ерекшелiктерiне байланысты 
әртүрлi бiрлестiктер мен қауымдастықтарда жүйеленген. 
Қазақстанның жазық бөлiгi 
орманды далалық, дала, 
шөлейт және шөл
аймақтарға ажыратылады. Орманды далалық 
аймақ республика жер аумағының 2,04%-ын алып жатыр.
Орман түзушi түрлер: жылауық қайың, талдың бiрнеше түрлерi, 
бұталардан: итмұрын, тобылғы, далалық шие, т.б. бар. Бұл 
аймақтың шалғындық және далалық телiмдерiнде алуан түрлi 
шөптесiн өсiмдiктер мен астық тұқымдас шөптер басымдылық 
ететiн қауымдастықтар таралған. Бұл аймақ 2 аймақшаға 
бөлiнедi: 1) оңтүстiк ылғалы аз қоңыржай жылы орманды дала 
аймақшасы сұр ормандық топырақта қайыңды-теректi, теректi 
ормандар, ал қара топырақта шалғынды-далалық экожүйелер 
орналасқан; 2) қоңыржай құрғақ шоқталған орманды дала 
белдемi-қайыңды-теректi шоқ ормандар мен қара топырақтағы 
алуан-түрлi және астық тұқымдасты шөптесiн өсiмдiктi далалық 
экожүйелер таралған. 
Далалық аймақ елiмiздiң жер аумағының 28%-ын алып 
жатыр, көлемі 110,2 млн. га, батыстан (Едiл-Жайық өзендерi 
аралығынан) шығысқа қарай (Алтай-Тарбағатай тау бөктерi) 
2500 км-ге созылып жатыр. Далалық флораның құрамында 
2000-нан астам түр бар деп шамаланады. Оның 175-i — эн-
демиктер. Негiзгi басым түрлер: қау (боз), сонымен қатар бетеге, 
тобылғы, қарағай, аласа бадам. Далалық аймақ 3 аймақшаға 
бөлiнедi: 1) қоңыржай-құрғақ және құрғақ дала; кәдiмгi және 
оңтүстік қара топырақтағы алуан түрлi шөптесiн — бозды ай-
мақша; 2) қоңыржай-құрғақ және жылы-құрғақ аймақша-күңгiрт 

күрең және жай күрең топырақтардағы бетегелi-бозды дала; 3) 
шөлейт құрғақ, қоңыржай ыстық аймақша-ашық күрең топы-
рақтағы жусанды-бозды дала. Шөлдi аймақ – жалпы көлемі 
124,6 млн. га. Өзiне тән өсiмдiк жамылғысы алуан түрлi, 2500-
2800 түр бар, олардың iшiнде 200-215 түрi-эндемиктер. Шөлдi 
аймақ 5 аймақшаға ажыратылады: 1) солтүстiк далалы жердегi 
құрғақ, қоңыржай-ыстық шөлдер – көлемі 40 млн. га немесе 
елiмiздiң жер аумағының 14,7%-ы. Өсiмдiк жамылғысы астық-
тұқымдасты-жартылай бұталы (боз, еркекшөптi-жусанды) 
шөлдер мен құмдақ-бұталы (жүзгiн-раң-шағыр-жусан-еркек-
шөптi) шөлдер тарайды; 2) орталық (солтүстiк тұрандық) өте 
құрғақ, ыстық шөлдер көлемі 51,2 млн. га немесе республика 
жерiнiң 18,9%-ын алып жатыр. Бұл жерлерде жартылай бұталы 
(жусанды, бұйырғынды, изендi), сексеуiлдi, бұталы (қоянжын-
жүзгiндi) өсiмдiк жамылғысы дамыған; 3) оңтүстiктегi өте 
құрғақ, ыстық шөлдер көлемі 30,3 млн га, немесе Қазақстанның 
11,1%-ын алып жатыр. Бұл жерлерге эфемероидты - жартылай 
бұталы (сұр-жусанды, эфемерлi), ал дөң және тiзбектелген 
аллювийлi - эолды құмдарда бұталы-сексеуiлдi-эфемероидты 
(сексеуiл-қоянжын-жүзгiндi) өсiмдiк жамылғылары тән; 4) тау 
етегiндегi құрғақ, өте ыстық шөлдер - аум. 3,2 млн. га немесе 
Қазақстанның 1,2%-ы. Негiзiнен эфемероидты iрi шөптесiн-
жартылай бұталы өсiмдiктер өседi; 5) тау етегiндегi өте құрғақ 
шөлдер-көлемі 11,6 млн. га немесе республиканың 4,3%-ын 
алып жатыр. Эфермероидты-псаммофиттiк бұталы өсiмдiк жа-
мылғысы тән. 
Қазақстанның таулы экожүйелерiнiң көлемі 18,6 млн. га, 
яғни республика жерiнiң 7%-ы. 
Бұл ретте есепке алынып отыр-
ғаны 4-5 биiктiк белдеулi биiк таулар ғана.
Таулы экожүйе-
лердiң флорасын 3400-3600 түр құрайды деп шамаланады. Оның 
iшiнде 540-570 түр эндемик болып табылады. Тек Қаратаудың 
флорасында 165-170 эндемик түрлер бар. Олардың iшiнде, 
шыршалы (шренктiк шырша, сiбiрлiк шырша); май қарағайлы, 
самырсынды (сiбiрлiк самырсын, сiбiрлiк майқарағай); қылқан 
жапырақты ормандарды; алмалы (Сиверс алмасы, қырғыз 
алмасы), өрiктi (кәдiмгi өрiк), қайыңды-теректi (түктi қайың, көк 
терек) — жапырақты ағаш ормандарды атап өтуге болады. 

Таулы экожүйелерде итмұрын мен бөрiқарақаттың (зеректiң), 
аршаның, қылшаның, бетегенiң, сарыкүйiк қауымдастықтары да 
кең тараған. Қазақстанның табиғи флорасы — пайдалы өсiм-
дiктердiң қайнар көзi. Мұнда жем-шөптiк өсiмдiктердiң 700-ден 
астам түрi, дәрiлiк өсiмдiктердiң 400-ге жуық, әсемдiк-безен-
дiрушiлiк 700-800, ширнелiк (300-ден астам), эфир-майлық (450-
ге жуық), улы-зиянды (250-ден астам) өсiмдiктер түрлерi бар. 

жүктеу/скачать 2,94 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: