«Қолданбалы биология және топырақтану негіздері»
жүктеу/скачать 3,34 Mb. Pdf көрінісі
|
toleubaev-koldanbaly-biologia
| Ботаникалық сипаттамары.
Дәнді бҧршақ ӛсімдіктері бҧршақ тҧқымдасына (Fabaceae) және кӛбелек туыс тармағына (Papіlіona) ; жатады. Бҧршақ ӛсімдіктерінің тамыр жҥйесі кіндік тамырларға жатады. Топыраққа терең кеткен кіндік тамырдан тараған жіңішке тамыршалардың басым кӛпшілігі топырақтың қопсытылып, ӛңделетін 20 25 см қабатына орналасады. Бҧршақ тҧқымдас ӛсімдіктердің, әсіресе, салалы жҧп қатар жапырақтыларының сабағы жерге жатып ӛседі, ал салалы дара қатар жапырақы (ноқат), ҥш бӛлікті (соя, фасоль) және саусақ салалы жапырақтылары (бӛрі бҧршақ тҥрлері) мықты, тік ӛседі. Бҧршақ тҧқымдас ӛсімдіктердің жапырақтары кҥрделі бірнеше жапырақщалардан тҧрады. Олар жапырақшаларының санына, тҧқымның топырақ бетіне кӛктеп шығуына қарап ҥш топқа бӛлінеді: 1. Қатар салалы жапырақтыға және тҧқымы сіңірілген тереңдікте қалатындарға - бҧршақ, чина, жасымық, атбас бҧршақ, сиыр жоңышқа және ноқат жатады. Дара қатар салалы жапырақты ноқатта оралма қылқан болмайды, ал қалған дақылдарда дара қатар жапырақшаның орнында оралма қылқандар болады. Сондықтан мал азығына арнап еккенде оларды сабағы тік, берік дәнді дақылдармен қоса, немесе бір сабаққа екіншісі тірек болу ҥшін қалыңдау себеді. 2. Ҥш бӛлікті жапырақты соя мен фасольдің кейбір тҥрлері тҧқым жарнағын топырақ бетіне ала ӛседі. Сондықтан бҧл дақылдарды сепкенде ҧсынылған тҧқым сіңіру тереңдігі сақталуы қажет. 3. Саусақ салалы жапырақты бӛрі бҧршақ тҥрлері де тҧқым жарнағын топырақ бетіне шығарады. Бҧршақ дәнді ӛсімдіктердің гҥл жапырақшалары кҥрделі болып, қос қанаттан, желкемнен, қайықшадан, он аталық, бір аналықтан тҧрады. Кҥлтелерінің тҥсі ақ тҥстен шымқай қызыл, кҥлгін тҥске дейін ӛзгері отырады. Жемісі бҧршақ тәріздес, бір немесе кӛп дәнді, сабақты бҧршақ, піскен кезде бҧралу арқылы дәнін шашатын, жоғарыдан тӛмен ашылатын қҧрғақ жемітілерге жатады. Дәндері қысқа, сабағы арқылы, жеміс жарамаларына бекиді. Дәнді бҧршақты дақылдар топырақта гектарына 50-80 кг азот қалдырады. Себу мӛлшері 140-160кг (0,7 -0,8млн. дән) қуақшылық аудан ҥшін. Орманды – дала аймақтарында 200-240кг (1-1,2млн. дән) қара топырақта 240- 280кг (1,2-1,4 млн. дән), 6-8 см тереңдікке егеді. Ас бұршақ. Халық шаруашылығындағы маңызы. Біздің елімізде егіс кӛлемі жағынан және шаруашылықта жан-жақты пайдалануына байланысты ас бҧршақ (горох) – дәнді бҧршақ дақылдарының бастысы болып саналады. Ас бҧршақ дәнінде 28% белок, 62,45% кӛміртегі қосылыстары және қоректік маңызы бар витаминдер, минералдық тҧздар молынан кездеседі, ал белогі сапасы жағынан тек жануарлар белогінен кем, бірақ адам ағзасына ӛте пайдалы және 3 –4 сағатта қорытылып ҥлгереді. Толық піскен дәні тағам дайындауға, ал пісіп жетілмеген дәндері мен бҧршақтары консерві жасауға пайдаланылады. Мал азығы ретінде кӛктей шабылған, ҧнтақталған ҧн кҥйінде жҧмсалады. Кӛктей шабылғанда қҧрамында 2,9 %, дәні сҥттеніп піскен кезінде орғанда 4,3% шамасында, шӛпке шабылғанда кәдімгі бҧршақ қҧрамында 17%, астыққа егілген бҧршақта 17 – 24% протеин болады. Асбұршақ Жылылықты кӛп керек етпейді, оның тҧқымы 1-2 0 С жылылықта ӛне бастайды. Ол ылғалды кӛп керек етеді, оның тҧқымы кӛктеу ҥшін тҧқымның салмағынан 100-130% артық су керек. Сондықтан асбҧршақты мерзімде, топырақта жеткілікті ылғал бар кезде егу керек. Асбҧршақтын ӛсірілетін сорттарының бәрі бір ботаникалық тҥрде пизум сативум екпе бҧршаққа жатады. 1. Торсдач сорты (швейцария) - сабағының биіктігі 65 -80см. Ӛсімдіктегі бҧршақтардың саны 10-20, жапырақтары 2-3 парлы; жапырақ алақандары дӛңгелекше - жҧмыртқа тәрізді. Бҧршақ дәндері 3-4 кейде 3- 7. Дәндері жҧмыр, ашық сары тҥсті ҧсақ; 1000 дәннің салмағы 150-170гр. Сорт орта мерзімде піседі. Ӛсіп - жетілу мерзімі 80- 90 кҥн және 70-110 кҥн. Дәндегі белок 25-26 %. 2. Романский -77 сорты, биіктігі 70 -80см. Ӛсімдіктегі буын – аралықтың саны 11-20 бірінші бҧршаққа дейін 9-16 жапырақтары жҧмыртқа тәрізді. Бҧршақтары тҥзу, кейде имектеу, ҧшы топал, бҧрыштағы дәндердің саны 4- 5 кейде 6-7. Дәндері ашық сары тҥсті, жҧмыр майда ірілігі орташа. Мы, дәннің салмағы 230-240 гр. орташа мерзімде піседі . Ӛсу дәуірі 85-95 кҥн, 75- 105 кҥн аралығында. Қҧрғақшылықа тӛзімді. 3) Уладовский-208, Уладовский 303 сорттары кҥңгірті – жасыл тҥсті гҥлдері ақ, бҧршақтары тҥзу, ҧшы топал, кейде имек ҧзындығы 4,5-6,7см. Бҧршақтағы дәндердің саны 3-5 кейде 7. Дәндері – сҧрғылт – жасыл, жҧмыр, майда ҧсақ диаметрі 5,2- 6,2мм. Мың дәннің массасы 160-200гр. Сорт кешендеу піседі, ӛсу дәуірі 85-105 кҥн. Қҧрғақшылықа тӛзімділігі орташа. Дәндегі белок 25-26%. Сабағының биіктігі 80-95 см (75-80см) 4. Виктория Штрубе сортты - Қостанай –Ақмола облыстарыеда аудандастырылған сабағының биіктігі 70-80 см, бҧршақтың ҧзындығы 5-5,5 см, жалпақтығы 1,3 -1,5 см, қалындығы 0,7-0,8 см. Дәндердің саны 3 - 4 кейде 5. Дәндері ашық, қызғылт – сары тҥсті, дӛңгелек сопақша, ірі . Мың дәннің массасы 310-340гр дәндегі белок 25-26%. Сорт орта мерзімде 80-85 кҥнде піседі. Қуаншылыққа ӛте тӛзімді . 5.Капитал сортты (Швейцария) - сабағының һ – 65-75см, асбҧршақта 3-4 дән. Дәндері ашық – сары, жҧмыр, майда, ҧсақ, Мың дәннің массасы 150- 170гр. Орта мерзімде піседі 80-85 кҥн, дәндегі белок 26-28%. 6. Урожайный сортты. Сабағы аласа 40-45 см, бірінші бҧршақа дейінгі буын аралықтарының саны 7-15, жалпы саны 10-20. Бҧршақтары тҧзу, ҧсақ, ҧшы топал бҧршақтың саны 3-7, дәндері сары, сопақтау, Мың дәннің массасы 200-250гр. Сорты кешеңдеу піседі ӛсу дәуірі 80-90 кҥн, 75-115 кҥн аралығында піседі . Қуаншылықа ӛте тӛзімді, дәндегі белок 24-25%.. 7) Комсомльская -11 сорты – Алматы Жамбыл облыстарында аудандастырылған сабағы аласа 40-50см. Дәндері сҧрғылт – жасыл тҥсті сопақтау Мың дәннің массасы 250-280гр. Сорт кештеу піседі. Ӛсу дауірі 85- 90 кҥн. Қуаншылықа тӛзімді. 8-9) а) Фольгер - гейне сорты биіктігі 80-90см. Мың дәннің массасы 160-170гр. Белок 26-27%.. Ӛсу дауірі 90-95 кҥн. б) Мергерт сорты - биіктігі 80-120см. Бҧршақтағы дәндердің саны 6-7. Дәндері сары – қызғылт, жҧмсақ, ҧсақ. Мың дәннің массасы 170-200 гр. 75-90 кҥнде піседі. 10. Побидитель сорты – (Т-33) сабағының биіктігі 40-70см. Бҧршақтағы дәні 5-6, Мың дәннің массасы 180-210гр. Орташа мерзімде 75-90 кҥнде піседі. жүктеу/скачать 3,34 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|