«Қолданбалы биология және топырақтану негіздері»

Топырақты өңдеу.
Дәнді-бҧршақты дақылдар топырақты мҧқият 
ӛңдеуді керек етеді. Жақсы қопсытылған топырақта ӛсімдіктер тамырлары 
терең бойлап, қоректі заттар мен ылғалды бойына тартады. Оның ҥстіне, 
топыраққа ауа жақсы барып тҧрса, ӛсімдіктердің тамырларын мекендейтін 
тҥйнек бактериясының ӛсуіне қолайлы жағдай туады. 
Сортты егісті алғы астық дақылдардың орнына егетін болса, арам 
шӛптер мен екпе ӛсімдіктер дәнінің тез кӛктеп шығуына жағдай туғызу ҥшін, 
танапты дискілі немесе тҥренді лушильникпен қопсытып, 10—14 кҥннен кейін 
негізгі ӛңдеу жҧмысын жҥргізеді. Қант қызылшасынан, картоптан, жҥгеріден 
және кеш жиналатын басқа дақылдардан кейін, жерді қосымша туренді 
соқамен 25—27 сантиметр тереңдікте зябь жыртады, Жҥгерінің жиналғаннан 
кейінгі қалдықтарын топыраққа жақсы сіңіру ҥшін жырту тереңдігін 27—30 
сантиметрге жеткізу керек.
Тҧқым себер алдында зябьті тҧқым сіңіру тереңдігінде кӛлденең 
культивациялап, тырмалайды. Бҧл ылғалдың булануын азайтып, топырақ 
бетін тегістеп, дәннің бірдей тереңдікке тҥсуін қамтамасыз етеді.
Дәнді-бҧршақты 
дақылдар 
органикалық 
және 
минералды 
тыңайтқыштар енгізгенді және бҥкіл ӛсіп-даму кезеңінде қоректі заттармен 
ҥнемі қамтамасыз етіп отыруды керек қылады, ӛйткені олардың дәні 
ӛсімдіктің гҥлдеуінен бҧршақтарының қалыптасып қуралуына дейінгі уақытта 
толысып қалыптанады. 
Дәнді-бҧршақты дақылдар қиын еритін қоспалардан форфор 
қышқылын жақсы пайдаланады. Сондықтан бҧл дақылдарға фосфорлы 
тыңайтқыштардың барлық тҥрлерін: суперфосфат, фосфорит ҧнын, калийлі 
тыңайтқыштардан калий тҧзын енгізеді. Гектарына 2,5—3 центнер есебімен 
суперфосфатты, 5—8 центнер есебімен фосфор ҧнын, 1 —1,5 центнер есебімен 
калий тҧзын береді.. Сортаң жерлерде калийлі тыңайтқыштар енгізудің қажеті 
жоқ, ал фосфорлы және калийлі тыңайтқыштарды қосып енгізгенде егіннен
мол ӛнім алынады. Азотты тыңайтқыштар да дәнді бҧршақты дақылдардың 
ӛнімін арттырады. Бҧл тыңайтқыштарды гектарына 1 —1,5 центнер есебімен 
тҧқым себер алдынан культиватор жҥргізгенде немесе ҥстеме қорек тҥрінде 
енгізеді. 
Кӛң енгізу, әсіресе қҧнарлы жерлерде, ӛсімдіктің ӛсуін кҥшейтеді, бірақ 
мҧнан ӛсімдік сабақтары кҥні бҧрын жапырылады, бҧршақтарының пісуі 
ҧзаққа созылады, дәннің ӛнімі азайып, тҧқым сапасының нашарлауына себеп 
болады. Сондықтан кӛңді әдетте дәнді-бҧршақты дақылдардың тҧқымдық 
егісінен 1—3 жыл бҧрын алғы дақылға енгізеді. Кӛңді атбҧршақ, ноқат және 
соя егісіне ғана тікелей енгізуге болады, ӛйткені бҧлардың сабақтары 
жапырылмайды.
Тҧқымды себуге әзірлеу. Егіске арналған тҧқымды кҥні бҧрын 
қоспалардан: жетілмеген, зиянды жәндіктер және кеселдер тҥсіп зиянданған, 
жаншылған, ҧсақ дәндерден тазартады. Тҧқымдық участоктерде егуге ірі 
тҧқымды пайдаланады, ӛйткені олар мол ӛнім және жақсы сапалы дән 
береді.

Дәнді-бҧршақты дақылдарды аскохитоздан, фузариоздан, тҥйнек
қҧртынан зиянданудан алдын ала сақтау ҥшін тҧқымды себуден бҧрын 
химиялық препараттармен дәрілейді. 
Тҧқымды себуге әзірлегенде қолданылатын маңызды шаралардын бірі 
— тҧқымды нитрагинмен дәрілеу. Нитрагин ӛсімдіктің тамырында тҥйнек 
бактерияларының ӛрбуіне кӛмектеседі. Бҧл бактериялар ауаның азотын 
бойына тартып, ӛсімдіктердің қоректену жағдайы жақсарып, егістің ӛнімі 
15—20, кейде 50 процент артады.
Тҧқым себу. Дәнді бҧршақты дақылдардың тҧқымы, ӛзінің биологиялық 
ерекшеліктеріне сәйкес, бӛртіп кӛктегенде топырақта ылғалдың мол болуын 
керек етеді. Бҧл дақылдардың тҧқымы, соя тҧқымынан басқасы, біршама 
тӛмен температурада кӛктейді, ал оның ӛркендері шамалы суықтан 
зиянданбайды. Сондықтан бҧл дақылдарды ерте және кысқа мерзімде егу 
керек. 
Ерте мерзімде еккенде дәнді-бҧршақты дақылдар дәнінің ӛнімі, әсіресе 
Қазақстанның оңтҥстік облыстарында, кеш мерзімде еккендегіден жоғары 
болады.
Ерте егілген егіс зиянды жәндіктер мен кеселдерден аз зиянданады, 
бҧршақтары ерте піседі, мҧның ӛзі егінді мезгілінде жинап, келесі дақыл 
егілетін жерді жақсы әзірлеуге мҥмкіндік туғызады. Оның ҥстіне, 
ӛсімдіктердің ӛсу дәуірі ҧзаққа созылатын аудандарда, ерте пісетін 
дақылдарды (асбҧршақ, сиыржоңышқа) жинағаннан кейін оның аңызына 
басқа ауыл шаруашылығы дақылдарын, мәселен, жҥгеріні егуге болады. 
Мҧның ӛзі бір ӛлшем жерден алынатын ауыл шаруашылығы ӛнімінің тҥсімін 
едәуір кӛбейтеді. 
Республикамыздың солтҥстік облыстарында кеш пісетін дақылдарды 
(малазықтық атбҧршақ, дақылдарын) кеш еккенде, бҧл дақылдар 
ӛсімдіктерінің, суыққа тӛзбей ҥсу қаупі туады. Мҧндайда дәннің тҥсімі едәуір 
азаяды, кӛктегіштігі жойылады, сӛйтіп, тҧқымға жарамайтын болады. 
Асбҧршақтың орта мерзімде және кешеңдеу пісетін сорттары солтҥстік 
облыстарда, сол сияқты оңтҥстікте де, ерте мерзімдерде (апрельдің аяғы, 
майдың басы) еккенде, ал тез пісетін сорғтарын (мәселен, Торсдаг) одан он 
кҥн кеш (майдың екінші онкҥндігі) еккенде неғҧрлым мол ӛнім береді.
Ноқаттың тҧқымы, асбҧршаққа қарағанда, жоғары температурада 
кӛктей бастайды, сондықтан республиканың солтҥстік облыстарында оны 
егудің жақсы мерзімі — майдың бірінші онкҥндігі деп есептеледі.
Соя — жылыны сҥйетін дақыл, сондықтан оны кӛктемгі суықтар ӛтіп, 
топырақтың жылылығы тҧқым сіңіретін тереңдікте 10—12 градусқа жеткеннен 
кейін егу керек. Ерте мерзімде жеткілікті қызбаған топыраққа еккенде 
сояның тҧқымы кӛпке дейін кӛктемейді, саңырауқҧлақ кеселдер тҥседі, 
шіриді, сирек кӛктейді. 
Асбҧршақты, чинаны, сиыржоңышқаны жаппай немесе тарқатарлы 
тәсілмен егу керек. Басқа астық тҧқымдас дақылдармен (сҧлы, арпа және 
басқалары) аралас еккенде, олардың дәнінің ӛнімі кемиді. Тоғыспалы әдіспен 

еккенде, бір-біріне тіркестірген селякалармен сепкенде, тҧқымды сіңіру 
тереңдігі және тҧқымның жайылып тусуі онша біркелкі болмайды. 
Коректену алаңын 70x70 сантиметрден келтіріп шаршыҧялап егуді, 
қоректену алаңын 70X45 сантиметрден келтіріп тікбҧрыштап-ҧялап егуді, 
Сондай-ақ қатараралығын 60 сантиметрден келтіріп, кеңқатарлап егуді - 
азықтық бҧршақ дақылдарды тҧқымға арнап егудің жақсы тәсілі деп есептеуге 
болады. Мҧның ішіндегі соңғы тәсілді арам шӛптен таза жерлерде ғана 
қолдануға болады. 
Тҧқым себу нормасы, топырақ, ауа райы жағдайын есепке ала отырып, 
әрбір дақыл ҥшін дербес белгіленеді. Қуаң аудандарда, топырағының 
қҧнарлылығы кем жерлерде дәнді-бҧршақты дақылдардың тҧқымын себу 
нормасы азайтылады. 
Республикамыздың батыс облыстарында және оңтҥстік, оңтҥстік шығыс 
облыстарының ылғалмен қамтамасыз етілген тәлімі жерлерінде асбҧршақ 
еккенде бірінші кластық тҧқым себудің мынадай нормаларын қолдануға 
болады: ірі дәнді сорттар ҥшін — гектарына 190—260 килограмм (0,6—0,7 
миллион ӛнгіш дәв), ҧсақ дәнді сорттар ҥшін 120—180 килограмм (0,7—0,9 
миллион дән). 
Республикамыздың шығыс облыстары мен тың ӛлкесінде асбҧршақтың 
ірі дәнді сорттарының тҧқымын гектарына 200—270 килограмнан (0,7—0,85 
миллион енгіш дән), ҧсақ дәнді сорттарының тҧқымын 130—200 килограмнан 
(0,8—1 миллион дән) келтіріп себу керек. 
Республикамыздың оңтҥстік және оңтҥстік шығыс облыстарының 
суармалы жерлерінде асбҧршақтың ірі дәнді сорттарының тҧқымын себудің 
ең жақсы нормасы — гектарына 270—300 килограмм (1 — 1,2 мнллион 
ӛнгіш дән), ҧсақ дәнді сорттар ҥшін 190—230 килограмм (1,1—1,3 миллион 
ӛнгіш дән). 
Ноқат тҧқымын себу нормасы: кеңқатарлап және суыртпақтап 
қосқатаршалап еккенде гектарына 60—70 килограмм, жаппай әдіспен еккенде
120—130 килограмм. Жаздық сиыр жоңышқаның тҧқымын себу нормасы
гектарына- 120-150 килограмм. Атбҧршақтың тҧқымын себу нормасы: 70X70 
сантиметрден келтіріп шаршы ҧялап еккенде — гектарына 40—45 
килограмм, 70 X 45 сантиметрден келтіріп тікбҧрыштап ҧялап еккенде—50—
55 килограмм, қатараралығын 60 сантиметрден келтіріп, кеңқатарлап еккенде 
— 110—120 килограмм ӛнгіш дән себіледі. 
Асбҧршақтың, чинаның, малазықтық атбҧршақтың тҧқымы 6—8 
сантиметр, ал сояның, ноқаттың және сиыржоңышқаның тҧқымы 5—6 
сантиметр тереңдікке сіңіріледі. Ауыр топырақты, сазданған жерлерде 
тҧқымды сіңіру тереңдігін біраз кемітеді, жеңіл топырақты жерлерде 
арыттырады. 
Дәнді-бҧршақты дақылдардың тҧқымын сепкенде, арнайы тҧқым
сеялкаларды (Т8, Т9), сондай-ақ сепкіш аппаратының тҥбі ашылатын 
сеялкаларды пайдаланған жақсы. 

Сортты тҧқымды сепкенде барлық сақтық шараларын қолданып, 
тҧқымы басқа қосындылармен араласып, ластанудан сақтау керек. Басқа 
дақылды немесе сол дақылдың басқа сортын егуге кӛшкен сайын сеялканы 
мҧқият тазалау кажет.
Дәнді-бҧршақты дақылдар тҧқымының кӛп ӛндірілуіне егісті 
мезгілінде дҧрыс суару едәуір әсер етеді. Кеңқатарлы, шаршыҧялы егін- 
бораздалармен, жаппай егілген егіс -жайып суарылады. Суарудың саны 
дақылдың тҥріне және топырақ, ауа райы жағдайына қарай белгіленеді. Орта 
есеппен, ӛсу дәуірі бойына 2—3 рет, ал ӛсу дәуірі қысқа дақылдардың 
(асбҧршақ, сиыржоңышқа, чина) егісі 1—2 рет суарылады. 
Дәнді-бҧршақты дақылдардың сортты егісін кҥту кезінде зиянды 
жәндіктер мен кеселдерге қарсы кҥреске ерекше кеңіл бӛлу қажет. 

жүктеу/скачать 3,34 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: