«Қолданбалы биология және топырақтану негіздері»

килограмындағы арамшӛптердің, басқа ӛсімдіктердің дәнінің санына 
байланысты ҥш класқа бӛлінген. Бҧл Мемлекеттік стандартқа сәйкес келетін 
тҧқымдар кондициясы болып табылады. Сапасы жӛнінен ІІІ кластан тӛменгі 
тҧқымдар кондицияға жеткізілмеген болып есептеледі де, ондай тҧқымды 
себуге рҧқсат етілмейді. 
Д 
ақылдарды егу мӛлшерін дәл анықтау ҥшін, тҧқымның ірілігін 
сипаттау керек. Бҧл ҥшін таза тҧқым бӛлігінен іріктемей 500 дәннен екі рет 
санап алады. Әр бӛлікті таразыға бӛлек тартып, ортақ салмағын табады да, 
мыңға шағады. 
Кесте-13. Астық және бҧршақ дақылдары тҧқымның сапа кӛрсеткішткері· 
.
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Дақылдар-
дың аттары 
Тҧқы
м 
класы 
Негізгі 
дақылд
ар-дың 
тҧқым
ы 
Негізгі 
дақылда
р-дың 
қалдығы 
және 
қосынд
ы-лар 
1кг 
тҧқымдағы 
басқа 
ӛсімдіктердің 
дәнінің саны 
Ӛнгіштік 
% 
кем 
дегенде 
Барлығ
ы 
Оның 
ішіндегі 
арам 
шӛптің 
дәні 
Кҥздік және 
жаздық 
Жҧмсақ 
бидай 
Қатты бидай
Қара бидай 
Арпа 
мен 
сҧлы
Тары 
І 
ІІ 
ІІІ 
І 
ІІ 
ІІІ 
І 
ІІ 
ІІІ 
І 
ІІ 
ІІІ 
І 
ІІ 
ІІІ 
І 
ІІ 
ІІІ 
І 
ІІ 
ІІІ 
99,0 
98,0 
97,0 
99,0 
98,0 
97,0 
99,0 
98,0 
97,0 
99,0 
98,0 
97,0 
99,0 
98,0 
97,0 
99,0 
98,0 
97,0 
99,0 
98,0 
96,0 
1,0 
1,5 
3,0 
1,0 
1,5 
3,0 
1,0 
2,0 
3,0 
1,0 
1,5 
3,0 
1,0 
2,0 
3,0 
1,0 
2,0 
3,0 
1,0 
2,0 
4,0 
10 
40 
200 
10 
40 
200 
10 
80 
200 
10 
80 
300 
16,0 
100 
200 
10 
70 
200 
5 
10 
50 
5 
20 
70 
5 
20 
70 
5 
40 
70 
5 
20 
70 
10 
75 
150 
5 
40 
100 
- 
2 
5 
95 
92 
90 
90 
87 
85 
95 
92 
90 
95 
92 
90 
95 
90 
85 
85 
90 
95 
95 
92 
90 

7)Тұқымның зиянкес және ауру қоздырғышымен заласыздануы
- себілген 
тҧқымда жҧқпалы аурудың және зиянкестердің болуы тҧқымның ӛнгіштігін 
азайтады. Ӛнімнің тағамдық қоректік қасиеттерін тӛмендетеді. Егер себуге 
арналған тҧқымда тірі зиянкестер не олрадың личинкалары қаракҥйе қаптары, 
бидай нематодтары кездессе,ондай тҧқымды себуге болмайды. 
8) 
Тұқымның себуге жарамдылығы дегеніміз
- себуге алынған тҧқымдағы 
осы дақылдардың %-пен кӛрсетілген ӛнгіштік қасиеті бар жарамды, таза 
дәндері. Таза тҧқымды есептегенде мына теңдеу пайдаланылады. 
X=
А·В
100
Мҧндағы: Х- тҧқымның себуге жарамдылығы % 
А-тазалығы % 
В-ӛнгіштігі % 
Осы кӛрсеткіш арқылы себу нормасы анықталады. 
НВ=
К·100
Х
Мҧндағы: НВ-әр гектарға себілетін дҧрыс алынған тҧқым мӛлшері, кг/га. 
К – тазалығы мен ӛнгіштігі 100% болғанда 1 га себу мӛлшері немесе осы 
аймаққа ҧсынылған себу нормасы. 
Х-тҧқымның себуге жарамдылығы.
Мҧндағы негізгі мақсат әр шаршы метрден алынатын сабақ мӛлшерінің 
кемімеуін қамтамасыз ету, ӛнгіштіктің, тҧқым тазалығының тӛмендігін 
қосымша себілген дәндер арқылы толықтыру болып табылады.
 
Тұқымды егуге дайындау.
Ғылым да, озық тәжірибе де тҧқымды себер 
алдында мҧқият дайындаудың маңызы зор екенін кӛрсетіп отыр. Тҧқымды 
себуге дайындауда оны тазалау кондицияға жеткізуден басқа, сҧрыптап, 
ірілерін бӛлектеу, ауруларға, зиянкестерге қарсы жҥргізілетін дәрілеу, 
ӛнгіштігін кҥшейтетін кҥнге жайып жылыту сияқты жҧмыстар жатады.
Тазарту және сорттау.
Тҧқымға арналған танаптағы егінді ерекше 
кҥтімге алады. Ол танапқа жақсы тазаланған жоғары рептродукциясы бар 
тҧқым егіледі. Егін ӛсу кезінде ерекше кҥтімге алынады. Ҥстемелеп 
тыңайтқыштармен қоректендіріледі, арамшӛптері гербицидтермен ӛлтіріледі, 
сӛйтіп ол танаптардан жоғары ӛнім алу ҥшін барлық мҥмкіндіктер жасалады. 
Комбайннан тҥскен астықтың ішіндегі кӛптеген қосындылар – сабан, 
топан қалдықтары, арамшӛптердің тҧқымдары, т,б, қажетсіз заттар болады. 
Оның ҥстіне сол дақылдың толық жетілмеген, майда, сынған дәндері болуы 
мҥмкін. Ондай жетілмеген, сынық дәндер тҧқымға жарамайды, малға жем 
болуға толық жарайды, сондықтан оларды тазалап, іріктеу керек, себілетін 
тҧқымдардың кӛлемі, салмағы жағынан біркелкі болғаны дҧрыс. Сонда олар бір 
уақытта ӛніп шығып, бірдей ӛсіп тең жетіледі. Әсіресе, жҥгері, кҥнбағыс, мақта, 
қант қызылшасы сияқты дақылдардың тҧқымдарының біркелкі болуы шарт, 

сонда ғана тҧқымды арнаулы сеялкалармен дәл сеуіп, кҥту кезінде қол кҥшін аз 
жҧмсауға мҥмкіндік туады. 
Сондықтан тҧқымға арналған астықты мҧқият тазалау керек. Бір рет 
тазалау мен іріктеу аздық кӛрсетсе, тазалауды 2-3 рет жҥргізу керек. 
Залалсыздандыру (дәрілеу).
Кӛптеген аурулар, зиянкестер тҧқымға 
арналған дәннің ҥстіңгі қабығына жабысып жҥреді не дәннің ішінде болады. 
Мысалы, қаракҥйе ауруын алсақ, оның споралары бидайдың қабығына, не 
айдарына жабысып жатады, бидай қоймада жатқанда оның тҧқымға ешқандай 
зияны жоқ. Олар дән себіліп, енді ӛсе бастағанда зиян келтіре бастайды. 
Қаракҥйе бастаған дәннің ішіне еніп алып, оны ауруға шалдықтырады. Кейін 
астық піскен кезде масақта дәннің орнына іші қап-қара спораға толы қауыздар 
пайда болады. Қаракҥйе ауруымен барлық дәнді-масақты астық тҧқымдастар 
ауырады. Ӛніп-ӛсу тәсілі және дәнге ауру жҧқтыру жағынан қаракҥйе негізінен 
екі тҥрге бӛлінеді.
1.
тҧқымның ҥстінде (сызаттарының, айдарының ішінде) жататын қаракҥйелер. 
Оларға бидай мен қара бидайдың қатты қаракҥйесі, арпаның қаракҥйесі, 
тарының тозаңды қаракҥйесі, жҥгерінің тозаңды және кӛпірме қаракҥйесі 
жатады. Кесел тудыратын саңырауқҧлақтың спорасы (тҧқымы) ашық 
жатқандықтан оларды қҧрту әртҥрлі химиялық препараттар қолданылады. 
2.
дәннің ішінде ҧрық байлайтын қаракҥйе тҥрлері. Оларға бидай мен 
арапаның тозаңды қаракҥйесі жатады. Кесел дәннің ішінде болғандықтан 
олармен кҥресу қиындау, әуресі кӛп. Ол ҥшін тҧқымға арналған дәнді 
термикалық ӛңдеуден ӛткізеді, яғни қыздырады. Астық дәндері жоғары 
температураға кесел ҧрығынан гӛрі тӛзімдірек келеді де, қыздырған кезде 
кесел ҧрығы ӛледі де, астық дән аман қалады.
Бҧршақ тҧқымдас дақылдардың, зығырдың асхохитоз, бактериоз, 
фузариоз, т.б. саңырауқҧлақ және бактериялар қоздыратын аурулары да 
тҧқымды қыздыру арқылы жойылады. 
Кейбір дақылдардың себілген тҧқымы топырақта тірішілік ететін 
насекомдарға жем болады. Тҧқымды ол зиянкестерден сақтау ҥшін дәнді себу 
алдында әртҥрлі химикаттармен араластырады. Мысалы, себілген жҥгері дәнін 
сымқҧрттар жемес ҥшін тҧқымды гексохлорамен опалайды.
Тҧқымды химиялық жолмен дәрілеудің ҥш тҥрі бар: қҧрғақ, жартылай 
қҧрғақ және дымқыл. 
Құрғақ дәрілеу
: қҧрғақ және жартылай қҧрғақ дәрілеу оңай және арзанға 
тҥседі. Сондықтан кӛп қолданылады Тҧқымды қҧрағқ және жартылай 
қҧрғақтәсілмен дәрілеу ҥшін әртҥрлі ҧнтақ улар- дустар қолданылады. 
Бҧлардыі ішіндегі бастылары гранозан, ТМДТ, формалин.
Гранозан-1 тонна бидайды, қара бидайды, жҥгеріні, тарыны дәрілеу ҥшін 
1кг гранозан препарат кетеді, арпа, зығыр, кҥнбеғысқа – 1,05кг, сҧлыға- 2кг, 
бҧршаққа-3-4кг, қызылшаға-4кг препарат жҧмсалады. Тҧқым себуден 1-3 ай 
бҧрын дәріленеді.
Бҧл препараттар, адамға, малдарға ӛте зиянды. Гранозанмен дәріленген 
астықты мал неадам жесе ӛліп кетуі мҥмкін. Сондықтан гроназанды дәріленеге 

дәнге тҧрақты тҥс беретін бояусыз қолдануға қатаң тиым салынған, Гранозан 
қолданылған тҧқым кӛбіне қызғылттау тҥске боялады. 
ТМДТ- препаратымен тҧқымды 2-3 ай бҧрында, не себере аодында да 
дәрілеуге болады. Бҧл препараттың гранозанға қарағанда кҥші тӛмендеу, 
сондықтан 1 тонна тҧқымға жететін препарат мӛлшері 3-4 есе кӛбірек болады. 
Дымқылдап дәрілеу
ҥшін формалин қолданылады. Бидайдың қара 
бидайдың, арпаның,сҧлының, тарының қатты қаракҥйесін қҧрту ҥшін 1 литр 40 
пайызды формалинді 300 л (1:300) суға араластырады. Тҧқымды ерітіндіге 
салып 3-5 минут ҧстайды. Мҧнана соң тҧқымды еденге небрезнт немесе 
формалинге малынған қап тастап екі сағатқа жуық жауып қояды. Содан соң 
тҧқымды жҧқалап жайып,кӛлеңкеде кептіреді. 1 тонна тҧқымға 100 литр 
ерітінді жҧмсалады. Бҧл жҧмыс арнаулы машиналармен, себерден 3-4 кҥн 
бҧрын жҥргізіледі. 
Жартылай құрғақ дәрілеу
. Жартылай қҧрғақ дәрілеу тәсілмен сҧлы, арпа 
сияқты қауыздыдәнді дақылдардың тҧқымы дәріленеді. Бҧлайша дәрілеу ҥшін 
ерітіндінің концентрациясы жоғары, әр тоннаға жҧмсалатын ерітінді де аз 
болады. Бҧл тәсілмен дәрілеу ҥшін 40 пайызды формалиннің бір бӛлігіне судың 
80 бӛлігі келуі керек, 1 тонна арпа тҧқымы 15 л ерітіндімен, сҧлы 30 л 
ерітіндімен дәріленеді. Осы ерітінді тҧқым ҥстіне бҥркеледі. Тҧқым ( 
дәріленгеннен кейін 4 сағат бойы ҥйілген кҥйінде жатады, сонда ауру 
тудыратын споралар формалиннің буына тҧншығып ӛледі
. 
Термикалық залалсыздандыру.
Термикалық залалсыздандыру тәсілі бидай 
мен арпаның тозаңды қаракҥйелеріне қарсы қолданылады. Кінәрат дәннің 
ішінде болғандықтан оны химикаттармен жою қиын. Сондықтан оған 
термикалық тәсіл қолданылады. Ол ҥшін арнаулы астауға кінәрат шалған 
тҧқымды жылы суға (28-32
0
С) алдын-ала 4 сағат ҧстайды. Сол уақытта 
тҧқымды ары қарай жалғастыруға дайындала бастайды. Сол уақытта тҧқымды 
ары қарай қыздырып судың температурасын 50-53
0
С-ге жеткізіп, 7-10 минут 
ҧстайды. Бҧл ыстықты кӛтере алмай қаракҥйе ӛледі. Содан кейін барып 
тҧқымды кептіріп, себе бастайды. 
Тҧқымды қҧрғақ, жартылай қҧрғақ және дымқыл тәсілмен дәрілеу ҥшін 
ПУ-ЗА маркалы универсальды машина қолданылады. 
Тұқымды жылы ауамен қыздыру
. Дән – ірі организм, оның ішінде орақтан 
кейін де биологиялық ӛзгерістер болып жатады. Бҧл ӛзгерістер салқын жерде 
ӛте баяу жҥреді, оны тездету ҥшін дәнді жылы ауамен қыздыру тәсілі 
қолданылады. Бҧл ҥшін тҧқымды қалыңдығын 6-8см етіп кҥн тҥсетін ашық 
жерге брезент, не асфальт ҥстіне жаю керек. Жайылған тҧқымды 2-3 сағат 
сайын аударып, араластырып тҧрады. Қыздыру мерзімі кҥн кӛзінде 3-5 кҥнге, 
кӛлеңкеде 5-7 кҥнге созылады. 
Жыртылатын қойма болса тҧқым сол қоймада 20-30
0
С температурада 2-3 
кҥн бойы қыздырылады. Осылай қыздырылған тҧқымның ӛсіп-ӛну қабілеттілігі 
артады. 

Тҧқымға деген астық ауа райы қолайсық, салқын кезде жиналып, қоймаға 
қҧйылғанға дейін де, кейін де қыздырылмаса, ондай тҧқысды сепкен кезде 
кӛбісі ӛнбей қалады. 
Скарификация және стратификация
. Кейбір дақылдардың тҧқымының 
қабығы ӛте тығыз, қатты болады да, еккен кезде тым баяу бӛртіп, жӛнді 
ӛнбейді, ал кейбіреулері тіпті ісінбейді де (қатты тҧқым). Ондай тҧқымдардың 
ӛнуін жылдамдату ҥшін скарификация жасайды, яғни тҧқымның қабығын 
механикалық жолмен шала аршиды, жаралайды. Осылай еткенде люпин мен 
экспарцет сияқты тҧқымдардың қабығы қатты дақылдардың ӛнімділігі 
артатынын тәжірибе кӛрсетіп отыр. 
Алма, алмҧрт сияқты дақылдардың тҧқымын жақсы кӛктеп шығуын 
қамтамасыз ету ҥшін оларды стратификациялайды, яғни ҧзақ уақыт тӛмен 
температурада (0,3
0
С) ҧстайды.

жүктеу/скачать 3,34 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: