не істеді?
деген сүраңңа ж ауап беретін ңимыл-сын өрекеттерді
білдіретін сөздерді көрнекіліктер арңылы түсіндіру мүға-
лімге өте тиімді бо л ады . Сол сияңты көптік жа лгау л арды
(лар,-лер,-дар,-дер, -тар, -тер)
кеспе суреттермен, заттар-
мен көзбен көріп, ңолмен үстап көру принциптерімен,
практикалың жолмен үйрету мүгалімнің жүмысын же-
ңілдетеді.
Неше
жөне
нешінші
сүрақтарының айырмасын
мүғалім сыныптағы заттар арңылы оңушылардың сана
сына берік ңалыптастыруы ккерек. Тілдесім әрекетін іске
асырудың тагы бір жолы — ол математика пөнімен байла-
ныс жасап, есептер шыгарту. Бірінш і мақсат - оңушы-
ның қисынды ойлау қабілетін жандандыру болса, екінші
басты маңсат - оңушыны сөйлету, амалдарды қазақ тілін-
де орындату. Бүл жүмыс түрін оқушылар үлкен ңызығу-
шылыңпен орьгадайды.
Бағдарлам а бойынша берілген оқулы қтағы барльщ
тақырыптармен мүгалім алдын ала дайындалған өдісте-
меге сүйене отырып жүмыс жасап, алга ңойылган мақ-
саттарды орындауына болады деп сенеміз.
V
сынып оқулығының авторы - Ж . Адамбаева. Оңулық
6 блоктан түрады, өрбір блоктың іші 12-15 мөтіннен қүрал-
43
ған. Әрбір мөтін шығармалардан алынған. О қулықта 70
параграф, суреттер мен 250 жаттығу жөне қосымш алар
деген атпен тіл дамыту грамматикалық ережелер беріл-
ген. Әдістемелік нүсңаулар болады. Диктантты 5-10 ми
нут өткізу керек. Ш ы ғарманы ж азбаш а, уақы т жетсе
ауызша да өткізуге болады. Қазақ тілі оңулығы (5-сынып)
оңушылардың сөйлеу өрекетін (түсіне білу, сөйлеу, оқу,
ж азу, аударма) дамыту маңсатында төмендегідей тақы-
рыптар бойынша ңарастырылады: Мектеп жөне біз, мен,
менің достарым, ж ы л мезгілдері, біз ауылда, қалада тура-
м ы з, біздің ел ім із, ж ан уарлар өлемінде. Т ақы ры п тар
6 блокң а бөлініп (өр блок 11, 12 м өтіннен) беріледі.
Оңулыққа енген мөтіндер өдеби шығармалардан алына-
ды. Әр блоктың соңында "өткенді қайталау" деген атпен
алдыңғы материалды еске түсіру, пысықтау мақсатында
ж атты ғу, өздеріңді тексеріңдер (каж етті тақы ры п тар
төңірегінде), ж аң а сөздерді еске түсіру секілді, т.б. тап-
сырмал ар ңамты лады . Мүндай қайтал ау сабағының мақ-
саты - ж аң а сөз, сөз тіркестері, сөйлемдер, ереж елер,
өлең, мақал, жүмбаңтарды ееке түсіру жолымен қазақш а
ауызекі сөйлеуге, сауатты ж азуға жаттығу. Бағдарлама-
дағы (бесінші сыныпта өткізілетін) ж иырма бір грамма-
тикалы қ мағлүматтар бөлек тақырып болып оқытылмай-
ды. Олар параграф ты ң іш іне енеді. Өйткені, оңу орыс
тілінде ж үргізілетін мектептерде ңазаң тілі екінш і тіл
есебінде оңылатындыңтан, ол екі пәннің басын қосады.
Атап айтқанда, өдебиеттік оқу (мөтіндер, сүрақ, сөздік,
сурет, өлең, маңал, жүмбақ, жаңылтпаш ), қазақ тілі (ере
желер, жаттығу, тапсырма, кестелер) пөндерін қамтиды.
Ережелер оқуш ыларға түсінікті болуы үшін орыс тілінде,
ал ж аттығу ш арттары ңазаңш аберіледі.
М емлекеттік тілді игеруде (оқуда) мөтіндер оқулық-
тың өзегі болса, басқа материалдар соның салалары іспет-
тес. Мысалы: мәтінің мазмүнын түсіну үшін оған сөздік,
сүраң, сурет беріледі. Ал қаж етті ережелер мәтіннен соң
түрады . Сөздіктің түрлері ж аң а сөздер, сөз тіркестері
түрақты сөз тіркестер, синонимдік, омонимдік, анто-
нимдік болып бөлек-бөлек жасалады. Әсіресе, әр мөтін
44
бойынша соз тіркестерімен жүмыс ж ан-ж ақты өткізілуі
тиіс. Оңушылар мөтіндегі сөз тіркестерінің мағынасын
түсініп, сол бойынша жүмыс жүргізу арңылы мөтіннің
мазмүнын түсінетін болады. Мөтіннің мазмүнына түсін-
ген оңуш ы басңа ж үм ы старды еркін орындай алады.
Мөтін бойы нш а сүраңтарм ен ж үм ы с түрі тапсы рм а,
сөйлеуге жалғасады. Грамматикалық ережелерді түсініп,
оның практикалы қ көрінісін орындау үшін жаттығулар
(түрлі шарттары болады) мен кестелер ңажет. Оңулыңта
өр мөтін бойынша суреттер, маңал, жүмбақ, жаңылтпаш-
тар мен "Есіңе саңта”, "Түсінік", "Ж аттап ал", "Тез ай-
тып ж аттьщ ", т.б. тансырмалар ңамтылған.
Сонымен, оңулық 70 параграфтан (суреттермен), 255
жаттырудан, тапсы рмалар жөне "Қосымш алар" деген
атпен тіл дам ы ту м әтін дері, тақы р ы п ты қ сөздіктер,
грамматикалың кестелерден ңүрастырылды. Қазаң тілі
оңулығының өдістемелік нүсқауы мүғалімдерге арнал-
ған. Мүнда оқулың материалдарын ңандай өдіс-төсілдер-
мен оңытудың ж олдары, үлгісі корсетіліп күнтізбелік
ж оспар ж асалған . К үнтізбелік ж оснарда көрсетілген
ж азба ж үм ы стары ны ң (өр тоңсанда 3-4-тен) бағалары
журналға ңойылады. Бүған қарап, жазба жүмыстары осы
мөлшерде гана өткізіледі деген пікір тумайды. V сынып
та м үм кін дігін ш е ж азба ж үм ы стары өр сабақ сайы н
өткізілуі тиіс, бірақ ол жүмыстардың бағалары журналға
үнемі қойылып отыруы ш арт емес.
М азмүндама, ш ығарма жүмыстарын өр мөтін сайын
ауы зш а (уақы т жетсе жазбаш ада) өткізіп отыруды өдет-
ке айналдырғанда ғана оңуш ылар ңазақш а сауатты жа-
зуға үйренетін болады. Ал диктантты өр түрлі сабақ са
йын (5-10 минуттық) өткізуді дағдыға айналдырған жон.
Өдістемелікте сөйлеу өрекеті (түсіне білу, сойлеу, оңу,
ж азу) таңы ры птар бойынш а (мектеп, достарым, ж ы л
мезгілдері, біз ауы лда, ңалада түрамы з, біздің еліміз,
ж ан у ар л ар өлем інде) сондай-ақ т іл д ік м атери алдар
(үндестік заңы , сөз қүрамы , зат есімнің ж алңы , ж алпы ,
сан есімнің дара күрделі түрлері, бастауыш пен баянда-
уыш , етістіктің үш ш ағы , ж ік тік , төуелдік ж алғаула-
45
ры , сөйлемдегі сөздердің орыы төртібі, т.б) негізінде
ңүрастырылды. Әдістемелікте грамматикальщ матери-
алдарды оқы туда ең ң аж етті ж әне ж и і кездесетін әрі
ж еңіл меңгерілетін тұлғаларды жеңілден ауы рға қарай
деые үстаныммен оқытады, яғни оқуш ыларды грамма
тикальщ курсы бойынша тілдііС қүбы лы старды баңы-
лауга, талдауға, ңорытынды жасауға, дәлелдеуге дағды-
ландырады. Мұнда дидактикалы қ үстанымдар да (оңу
материалдары ны ң оқуш ылардың үғымына сай болуы,
оңуш ылардың сабаққа саналы ңарауы, тапсырмаларды
өз беттерінш е оры ндайты ндай болуы, білім н егізін ің
меңгерілуі) ескерілді. Қазаң тілінің дидактикалы қ ма-
териалдары V сынып оқуш ы ларыны ң ж ас ерекш елігін,
ңазақ тілін меңгеру дөрежесін, сөздік ңорларын ескере
отырып, оңулықтағы материалдарға толыңтыру мақса-
тында ж асалады . Д ид актикалы қ материалдардың мақса-
ты - оқуш ы ларды ң тілін дамытуда, тіл үйренуде сөздік
ңорын байыту ңүралы ретінде мүғалімдерге әдістемелік
көмек көрсету.
V
сынып оңулығының авторы - К. Сариева. Оңулық
24 аныңтамадан, 280 жаттығудан, 42 тапсырмадан, 28 мө-
тінге талдаудан, ңазақш а-оры сш а сөздіктен ж өне ар-
найы мен этномәдени материалдардан түрады. Бүл оңу-
лы қты ң м ақсаты оңуш ылардың сөздік қорын байыту,
сонымен қатар, оларды ауы зекі қазақш а дүрыс сөйлеу-
ге, сауатты ж азуға, бір-бірімен сөйлесуге, оңы ғаны н,
көргенін, естігенін ңы сқаш а әңгімелеп беруге үйрету.
Ал таны мды қ маңсатта ң азақ тілін пән ретінде оқыту
арңылы оңуш ыларға ңазақ халқы ны ң түрмысы, мәде-
ниеті, тіл туралы м аглүм аттар беріледі. Қ а за қ тіл ін
екінш і тіл ретінде оқыту барьісында төрбиелік мақсат
көзделеді. Оқушыларды қ азақ тілі және өдебиетімен та-
ныстыру барысында оларды азам аттақ, адам герш ілік
рухта тәрбиелеуге, үлтаралы қ ңарым-ңатынасты нығай-
туға қаты сты материалдар пайдаланы лады .
Қ азақ тілін екінш і тіл ретінде оңытудағы міндеттер:
-
оңушыларға жас ерекшелігіне сөйкес орфография-
лы к, орфоэпияльщ заңдылыңтарды үйрету;
46
- ңазақ тілі грамматикасының кёйбір ерекшеліктерін
орыс тілі грамматикасымен байланыстыра оңыту.
- оқуш ы ларды мәтіндерді түсініп, мөнерлеп, шап-
ш аң оңуға дағдыландыру.
- сщушылардың сөйлеу тілін дамыту.
- оңушылардың сауатты ж азу дағдыларын жетілдіру.
IX сынып оңулығының авторлары - К.Сариева, Ғ. Са
ратова. Оқулыңта білім мазмүны екі деңгейде үйымдас-
ты ры лған . М індетті деңгей м атериалдары ш ет тілді
оқуш ыларға (орыс, неміс, корей), ал мүмкіндік деңгей
материалдары ңазақ және өзге де түркі тілді оңушыларға
арналған. Бүл деңгейлерде орындайтын талаптар пән
бағдарламасында көрсетілген. Өзге тілді оңуш ыларға
қ азақ тілінен білім беру мақсаты — өзге тілді оқушылар-
дың ңазақ тілін еркін меңгеріп, сауатты ж азы п, саналы
түрде үйреніп, түсініп, түрмыста, көсіпкерлікте, қоғам-
дың, мемлекеттік ортада сөйлей білуге үйрету.
Ң азақ тілін оқытудың негізгі мазмүндың бағыттары
"Қазаң тілі ” пәні мазмүнының негізгі жолдары:
- ңазаң тілінде сөйлей білу дағдыларын қалыптасты-
ру (қарым-ңатынастың біліктілік);
- лингвистикалы к білім жүйесін танып-білу (тілдік
біліктілік);
- қазаң халқы ны ң рухани байлығымен, материалдың
мәдениетімен, түрмысымен таныстыру (мөдени-таным-
дың біліктілік).'
Оңулың қүры лы мы алты лексикалың таңырып (мо
дуль) бойынша топтастырылған. Олар:
I. Біз жөне біздің достарымыз.
II. Ң азақ елі.
III. Мөдениет.
IV. Тіл тарихы .
V. Өнер.
VI. Кино өнері.
Әр тақырып бірнеше сабақтан түрады. Өр сабақтың
мақсаты сөйлеу өрекетінің барлық түрлерін игерту арқы-
лы тілдің қарым-ңатынастың қызметін іске асырады.
IX
сынып оқушылары мектептің негізгі сатысында ал-
ған білім дерін ж и н а қ т а п , сөйлеу ө р екетін іқ барлы қ
47
түрлерінің (түсіну, оку, жазу, сөйлеу) білік пен дағдыла-
рын қалыптастыра алады. Осы кезеңде оқушылар тілдің
қарым-ңатынас қүралы ретіндегі мөнін үғынады. Оның
іш інде ресм и қ ар ы м -ң аты н астар ға аса мән беріледі.
Мөтінмен жүмыс істеу дағдылары қалыптасады. Мөтін
бойынша ж оспар қүры п, конспект, реферат, ш ы ғарма
ж азады , үлгі бойынша мөтін қүрастырып ж атты ғады .
Сөйлеу түрлерін игеру ш арттары
IX
сыныпты бітірген окуш ы сөйлеу, ж азу, оқу, тың-
дау си яқты сөйлеу өрекетінің түрлерін ж ете меңгеруі
тиіс. О қулы қтағы сабақ м аңсаттары осы талаптарды
орын дауға бағы тталған.
Оқу талап тары н орындау:
- таныс емес сөздердің мағынасын сөз қүрамы , кон
текст, сөздік арқы лы анықтау;
- грам м атикалы ң түлғаларды айыра білу;
- сөз тіркесін сөйлем іш інен айы ра білу;
- сөйлемдегі түрлаулы жөне түрлаусы з мүш елерді
тану;
- басыңқы жөне бағыныңқы сөйлемдерді айы ра білу;
- мөтіндегі деректерді бағалау, өз ойын ж еткізу;
- басты жөне қосалқы мөліметтерді айы ра білу.
Түсініп тыңцау:
-*!(Г
- таны с емес сөздерді сөзж асам , контекст арқы лы
тану;
- мөтіннің аты бойынша тақырыбын түсіну, оның маз-
мүнын бірнеше сөз арқы лы аныңтау;
- мәтінді түсіну үш ін сөз , сөз тіркестерінің байланы-
сын үғыну;
*гіяі£&
MI
- естіген м әлім еттің негізгі м азм үны н есте еақтау
арқы лы айта білу;
Оқушыларды мөнерлеп оқуға ж атты ңты ру қаж ет. Ол
үш ін сөйлемді синтагмаға бөліп оңытуға өр сабақта мөн
берілуі керек.
Монолог ш арттары н орындау:
- тақы ры п бойынша өз ойын айту;
- өз ойын білдіру үш ін мәтін қүрастыру;
48
- бірнеше сөйлемдерді мөтінге үйлестіру;
- хабарлау, суреттеу, пікірлесу түрінде мөтіндерді
қүрастыра білу;
- кім, не туралы, кімге, не үшін жазған, айтңан? деген
сұрақтар арңылы мөтінді багалау;
- өз ойын стиль ерекш елігіне байланысты (ғылыми,
публицистикалық, ресми стиль) ж еткізе білу;
- өз ойын ж үйелі, дөлелді , тиянақты айтып жеткізу-
ге үйрету.
Достарыңызбен бөлісу: |