Чилдибаева асел жумагуловна

55 
маңызды өсімдік түрлері (тағамдық, дәрілік, техникалық, малазықтық, 
дәрумендік, сәндік және т.б.) ендіріледі.
ХХ ғасырдың соңында КСРО-да ағаш өсімдіктерін интродукцияға 
енгізу сынақтарын 200-ден астам ғылыми-өндірістік орталықтар - 
ботаникалық және дендрологиялық бақтар, орман және жеміс-жидекті 
тәжірибелік станциялардың ғылыми қызметкерлері мен білікті мамандары 
жүргізді [245]. Эволюциялық теорияға сәйкес түрдің биологиялық өнімділігі, 
оның тіршілік формасы, габитусы қоршаған орта жағдайларына, ең алдымен, 
географиялық аймақтың мерзімді заңымен бекітілген ылғал мен жылумен 
қамтамасыз етілу дәрежесіне, сондай-ақ экожүйелердің, фитоценоздардың 
биологиялық өнімділігі мөлшерінің оларға тән гидротермиялық шарттарға 
тәуелділігін салыстырмалы талдауға байланысты 

246].
Өсімдіктерді интродукцияға енгізу жұмысында 4 негізгі кезеңді бөлуге 
болады: 
1) бастапқы материалды алдын-ала зерттеу және таңдау;
2) бастапқы материалды отырғызуға дайындау;
3) интродукция кезінде өсімдікке фенологиялық бақылау жүргізу;
4) интродукцияны қорытындылау [247].
Бастапқы материалды алдын-ала зерттеу және таңдауды келесі 
әдістермен жүргізуге болады: климаттық аналогтар, агроклиматтық 
аналогтар, 
өсімдіктердің 
палеоареалдары 
мен 
қазіргі 
ареалдарын 
салыстырмалы зерттеу, флораны экологиялық-тарихи тұрғыдан зерттеу, 
флорогенетикалық, туыстық топтар, эдификаторлар және т.б. 
Зерттеу объектісін алдын-ала зерттеп, таңдағаннан кейін түрді 
интродукцияға енгізуде бастапқы материалды дайындау қажет. Материалды 
алудың 
және 
коллекцияны 
толықтырудың 
негізгі 
көзі 
табиғи 
популяциялардан тұқым жинау немесе экспедициядан әкелінген өсімдіктер, 
олардың тұқымдары немесе басқа мекемелерден ботаникалық бақтардан, 
сауда фирмаларынан және селекциялық орындардан әкелінген материалдар. 
Зерттеу 
жұмысының 
нәтижесінде 
алынған 
өсімдікті 
болашақта 
интродукцияда аналық өсімдік (маточник) ретінде пайдалануға болады. 
Интродукция үшін бастапқы материалды дайындау кезіндегі барлық 
жағдайларда ағаш өсімдіктерін, оның атауы мен осы материалдың шығу-тегі 
мен сапасы туралы мәліметтер бар нақты құжаттармен қамтамасыз ету керек, 
онсыз интродукцияға енгізу экспериментінің ғылыми маңызы төмендейді. 
Бастапқы материалдың тіршілік етуінің жақсы нәтижелерін қамтамасыз ету 
және оның болашақта өсетін жерін зиянкестер мен аурулардың енуінен 
қорғау маңызды болып табылады. 
Өсімдіктерді интродукциялау әдістерін екі топқа бөлуге болады: тұқым 
қуалауға тікелей әсер етпейтін, бірақ барлығына тұрақты және өнімді 
формаларды таңдауды қамтитын әдістер және өсімдікке генетикалық әсер 
етумен байланысты әдістер. Әдістердің бірінші тобына мыналар жатады: 

56 
1. Өсімдіктерді экологиялық қасиеттерін ескере отырып ашық жерде 
өсіру; 
2. Өсімдіктерді өсіру үшін қолайлы микроклиматтық жағдайларды 
жасанды түрде ұйымдастыру (климатрондар, оранжереялар, траншеялар, қыс 
мезгіліне арналған әртүрлі жеке қорғаныс әдістері, қазу әдістері және т.б.); 
3. Өсімдіктердің тіршілік формасын жасанды түрде өзгерту; 
4. Онтогенездің әртүрлі кезеңдерінде өсімдіктердің дамуына олардың 
тұрақтылығы мен өнімділігін арттыру үшін әсер ету, оның ішінде келесі 
әдістерді қамтиды: 
а) агротехникалық - топырақты өңдеудің оңтайлы режимін әзірлеу, 
тыңайтқыштар мен суаруды қолдану, арамшөптер мен зиянкестермен күресу; 
төзімді подвойларға егу (ауруларға, күннің күюіне және т.б. төзімді басқа 
түрлердің штамптарындағы алма сорттары), генеративті фазаға өтуді 
жеделдету мақсатында; бұтақтарын кесу; б) биологиялық - фотопериодтық 
әсер ету, шынықтыру; в) өсуді реттейтін химиялық заттарды қолдану - 
ауксиндер, 
гиббереллиндер, 
биогендік 
стимуляторлар, 
гормондар, 
дәрумендер және т.б.; г) физикалық - ультрадыбыс, биоток, қоршаған ортаны 
ионизациялау, радиация және т. б.; д) биоценотикалық - жасанды ценоздағы 
компоненттерді таңдау. 
Тәжірибелік телімдерде бақылаулар ұйымдастырылады: себу және 
отырғызу уақыты, өсу қарқыны мен барысы тіркеледі, фенологиялық 
бақылаулар жүргізіледі [248] аязға, қыстың қаттылығына және 
құрғақшылыққа төзімділікке және басқа да биологиялық ерекшеліктерге 
бағаланады. Метеоалаңдарда ең маңызды метеорологиялық көрсеткіштер 
ескеріледі: температура, ылғалдылық, жарық, жел, жауын-шашын, қар 
жамылғысының қалыңдығы, еру және т.б. 
Әдістердің екінші тобына өсімдіктің генетикасына әсер етумен 
байланысты 
әдістер 
жатады. 
Бұл 
әдістер 
ағаш 
өсімдіктерін 
акклиматизациялау үшін көбірек перспективті, өйткені өзгерістер өсімдіктер 
мен оның ұрпақтарының жаңа жағдайларға бейімделуіне бағытталған. 
Мұндай эксперименттің барлық кезеңдерінде неғұрлым тұрақты және өнімді 
формаларға дәйекті таңдау жүргізіледі, өйткені кейінгі ұрпақ неғұрлым 
бейімделген болса, оны келесі сатыда алға жылжытуға болады [247]. 
Бұдан әрі интродукцияның жетістігі әртүрлі әдістер бойынша 
жүргізіледі. Өсімдіктерді интродукциялау және акклиматизациялау процесін 
қорытындылау 
кезінде 
фенологиялық 
бақылаулардың 
жақсы 
ұйымдастырылған жүйесі және деректерді статистикалық өңдеу үлкен 
маңызға ие. Интродукциялық жұмыстардағы негізгі проблемалардың бірі - 
интродукция нәтижелерін болжау. 
Интродукция қорытындылары екі кезеңнен кейін шығарылады: 
бастапқы бағалау және қорытынды - екінші интродукциялық сынақ 
сатыларында. Жапырақтар мен өркендердің зақымдануы ерте күзгі аяздарда 
жиі байқалады; көптеген өсімдіктер үшін қыста температураның төмендеуі 
өте маңызды (абсолютті минимум - 48°C), қыстың соңында және ерте 

57 
көктемде ашық күн шуақты күндері өркендер күйіп, қурап кетеді; ашылған 
бүршіктердің, жас жапырақтардың, гүлдер мен гүл түйіндердің кеш көктемгі 
аяздарда зақымдануы; өсімдіктердің тоңған грунтты топырақтан шығуы, 
қабығында және өркен камбийінде көгеру мен шіріктің болуы, діңгектердегі 
аяз шұңқырлары және басқа да көптеген құбылыстар. 
Өсімдіктерді зерттеудің жетекші әдістерінің бірі - маусымдық даму 
ырғақтарын салыстырмалы зерттеу. Бұл дамудың әртүрлі кезеңдерінің өтуін 
анықтауға ғана емес, сонымен қатар бақыланатын өсімдіктің төзімділігін, 
өнімділігін және сәнділігін бағалауға мүмкіндік береді. Әртүрлі зерттеушілер 
«өсімдіктердің вегетациялық кезеңі» деген ұғымды өте кең қолданады. 
Кейбір зерттеушілер шартты түрде өсімдіктердің вегетациялық кезеңін 
орташа тәуліктік ауа температурасы 5°C-тан асқан кезде жылдың бір бөлігін 
қарастырады. Алайда вегетация деген сөздің өзі тіршілік әрекеті дегенді 
білдіреді, демек, дұрыс емес терминмен айтылатыны анық «вегетация кезеңі» 
- бұл өсімдіктің жылдық даму цикліндегі уақыт кезеңі, яғни оның барлық 
бөліктерінің тіршілік белсенділігінің айқын белгілері болған кездегі кезең. 
Бірқатар зерттеушілер өсімдіктердегі вегетациялық кезеңнің басында 
бүршіктің ісінуінің алғашқы белгілерін, жапырақтың түсуін қабылдайды 
[249]. Екінші көзқарас бойынша - ағаштардың вегетациялық кезеңінің 
басында бүршіктердің ісінуін емес, жапырақтардың ұштарының пайда 
болуын қабылдау ұсынылды. Өсімдіктердегі фенологиялық бақылаулардың 
нәтижелері бойынша өсу кезеңінің ұзақтығы, вегетацияның басталуы мен 
аяқталуы, ағаштардағы жапырақтардың сақталу ұзақтығы және т.б. 
байқалады. 

жүктеу/скачать 5,89 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: