Сборник научных статей научно-практической конференции «Байтанаевские чтения-Х»

489 
басымдылық мақсаты-өзгермелі білім жағдайына тез бейімделетін өз жолын 
дұрыс таңдай білетін,оң шешім қабылдай алатын тұлғаны даярлау Тәрбие мен 
оқыту дамудың жетекші факторлары бола отырып, егер олар балалардың жас 
ерекшеліктерін ескерсе, сәтті бола алады. Бір жастағы балалардың сана 
құрылымында, Іс-әрекеттің өзіндік ерекшелігінде және т. б. көрінетін бірқатар 
жалпы белгілері бар. 
Қазіргі педагогикада өсіп келе жатқан тұлғаның қалыптасуының жас кезеңі 
оның дамуындағы биологиялық және әлеуметтік бірлікті ескеруге негізделген. 
Адамның жеке басын үйрету, тәрбиелеу және жан-жақты дамыту үшін оның 
жас және жеке ерекшеліктерін білу қажет. Оқушыларға жеке көзқарас олардың 
оқу іс-әрекетін ұтымды ұйымдастыру және қабілеттерін дамыту үшін қажет. 
Уақыт өте келе тұлғаның дамуы өзінің ішкі заңдылықтарына, рефлексия 
нормалары саласында белгілі бір кезеңділікке ие. Дамудың бір кезеңі өткен 
кезеңнен тұрса да, біріншіден сапалы түрде ерекшеленетін жаңа кезеңді 
дайындайды. Әр жас кезеңі өмір сүрген жылдар санымен, әртүрлі органдардың 
жетілу дәрежесімен, олардың функцияларымен, сондай-ақ өмір мен танымдық 
тәжірибенің жинақталуымен, осы жасқа тән қызмет түрлерімен байланысты. Әр 
жас сенсорлық, интеллектуалдық, эмоционалды процестердің өзіндік 
ерекшеліктерімен сипатталады. Мысалы, егер жас кезіндегі жоғары танымдық 
қызығушылық көбінесе зерттелетін материалдың мазмұнын жаңарту, 
ассимиляция үшін ұсынылатын ақпараттық блоктың жиі өзгеруі арқылы 
қалыптасса, онда жасөспірімде бұл танымдық іс-әрекеттің саналы мотивтеріне 
байланысты. Мінез-құлық, әлеуметтік құбылыс ретінде, қоршаған ортамен 
тікелей анықталады және статистикалық заңдарға бағынады. Анықтаудың жеке 
деңгейінде жасөспірімнің мінез-құлқы ықтимал сипатқа ие болады. Жеке мінез-
құлық-бұл күрделі ішкі құрылымы бар процесс. Нақты мінез-құлықтың 
алдында үлкен психикалық белсенділік, қажеттіліктердің, мүдделердің, 
бағдарлардың, мотивтердің және басқа да жеке факторлардың мінез-құлқын 
реттеуге қатысу болады [1]. 
Демек, жасөспірімнің мінез-құлқы (әлеуметтік немесе қоғамға қарсы)-бұл 
әлеуметтік-нормативтік тәртіпті бұзатын немесе қоғамның қалыпты жұмыс 
істеуі мен дамуына ықпал ететін әрекеттерді жасауға қарсылық білдіретін 
әлеуметтік анықталған және психологиялық негізделген процесс. 
Жоғары сынып оқушылары оқу және жетекші қызметпен қатар интимдік-
жеке қарым - қатынас орнатудың ерекше қызметі-қарым-қатынас қызметі. 
Белгілі бір моральдық-этикалық талаптар мен әлеуметтік нормалар негізінде 
құрылған қатынастар мектеп жастарының тұлғааралық қарым-қатынасын 
өмірге деген жалпы көзқарастар қалыптасатын іс-әрекетке айналдырады. 
Отандық әлеуметтік-психологиялық және психологиялық-педагогикалық 
әдебиеттерде жоғары сынып оқушыларының әлеуметтенуінің осындай көздері 
ерекшеленеді: 

ерте балалық шақ кезеңімен, отбасындағы негізгі психикалық 
функциялардың және әлеуметтік мінез-құлықтың қарапайым формаларының 
қалыптасуымен байланысты алғашқы тәжірибе, жалпы алғанда, жоғары сынып 

490 
оқушысының жеке тәжірибесі (мінез-құлық стереотиптері сигналдық тұқым 
қуалаушылық арқылы қалыптасады, яғни ересектерге еліктеу арқылы 
қалыптасады және жеткілікті тұрақты, психологиялық үйлесімсіздікке, қоғамға 
қарсы мінез-құлыққа және т. б. себеп болуы мүмкін).; 

оқушыларға әртүрлі әлеуметтік институттар арқылы, ең алдымен білім 
беру, оқыту және тәрбиелеу жүйесі (мектепке дейінгі мекемелер, мектеп және т. 
б.) арқылы мақсатты түрде берілетін мәдени-әлеуметтік тәжірибе.; 

білімді таңдаудағы адамның белсенділігі және оларды түсіну, әртүрлі 
көзқарастарды салыстыра білу және оларды сыни бағалау; практикалық, 
трансформациялық іс-әрекетке және қарым-қатынасқа белсенді қатысу [2]. 
Егер оқу әрекеті тікелей мотивтермен шақырылса, ал жасөспірім оқу 
міндеттерін өз бетінше анықтай алса, мәселелерді шешудің ұтымды әдістері 
мен тәсілдерін таңдап, өз жұмысын бақылап, бағалай алса, қалыптасқан болып 
саналады. Бұл жағдайда жасөспірімнің өзін-өзі растау қажеттілігі жүзеге 
асырылады. Оқу іс-әрекеті қалыптаспаған жағдайда «мектептен кету» мүмкін. 
Жасөспірімдерді оқытудың тиімділігі жас ерекшеліктерін, ең алдымен 
танымдық қажеттіліктерді қанағаттандырумен тікелей байланысты мотивтердің 
мақсатты қалыптасуын арттырады. Оны қанағаттандырған кезде тұрақты 
мүдделер қалыптасады. Бұл топта орта мектеп оқушыларын әлеуметтендіру 
үшін жағдай туындайды: ол қоғам мен оқушыны байланыстырады, 
жалпыадамзаттық құндылықтарды эмоционалды түрде қалыптастырады. 
Демек, біз сыныптастар арасындағы, белгілі бір орта мектеп оқушысы мен 
сынып арасындағы қарым-қатынас жүйесін қамтамасыз ететін жалпы топтық 
іс-әрекет туралы жалпы субъект ретінде айта аламыз, оның шарты мен 
қалыптасу құралы байланыс болып табылады [3]. Тиісінше, жеке және 
ұжымдық қажеттіліктердің, мүдделердің, құндылықтардың, мотивтер мен 
мақсаттардың өзара әрекеттесу жүйесі қалыптасады, олар белгілі бір мінез-
құлық ережелері мен нормаларын дамытумен реттеледі. Егер ұжымдық іс-
әрекет бағытының өзегі – бұл маңыздылығы әркім мойындайтын мақсаттар 
және іс-әрекеттің басым себептері болса, онда ұжымдық мақсаттар мен 
мотивтердің қайнар көзі – қоғамның құндылықтар тобын қабылдау процесінде 
қалыптасатын құндылық бағдарлары. 
Жасөспірімнің жеке басының қалыптасуына қоғамның әсері бойынша 
жұмыс оқушының әлеуетті мүмкіндіктерін, оның жалпы білім беру 
мекемесіндегі және одан тыс жерлердегі әлеуметтік белсенділігін дамытуды 
қамтиды. 

жүктеу/скачать 8,82 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: