«әдебиет танытқыштағы» пән сөздері

346
Шығарма сөз
Асыл сөз
 - 
арабша
 
әдебиет
Тақырып 
Жоспар
Мазмұн
Түр
Мазмұнның үш мүшесі:
Аңдату 
Мазмұнда
Қорыту 
Түрлері:
Жай сөйлеу түрі
Сөйлестірген түрі
Хат түрі
Аралас түрі 
Шығарманың 
мазмұнында 
байқалатын негіздік түрлері 
(мазмұн түрлері):
Әуезе 
Әліптеу
Байымдау
сөз өнерінің ғылымы.
Шығарма тілі
Ақын тілі 
Әншейін тіл 
Шығарманың екі жағы:
Ішкі пікір жағы 
Тысқы тіл жағы
Сөз өнерінің ғылымы
Шығарманың түрінің
ғылымы
Шығарманың тілінің ғылымы
Сөз қисыны 
яки
 лұғат қисыны
Сөз талғау 
Сөз дұрыстығы
Тіл тазалығы 
Тіл (лұғат) анықтығы
Тіл дәлдігі 
Тіл көрнекілігі
Көріктеу
Меңзеу
Әсерлеу
Меңзеу
Теңеу: 
Әншейін теңеу
Әдейі теңеу
Ауыстыру
Бейнелеу
Тіл ауысуы
Лұғат ауысуы
Алмастыру 
Кейіптеу 
Бернелеу
Әсірелеу 
Мезгеу 
Әсерлеу (лептеу)
Арнау 
Қайталақтау 
Шендестіру 
Дамыту 
Түйдектеу
Бүкпелеу
Кекесіндеу
Арнау:
Сұрай арнау
Зарлай арнау
Жарлай арнау
Кекесіндеу
Зілсіз кекесін (ойын, қулық, 
қалжың, әзіл) 

347
Зілді кекесін (мазақ, сықақ,
мысқыл, келемеж, келеке,
әжуа)
тіл (лұғат) әуезділігі
Әуезділіктің жалпы шарт
-
тары
Сөз әуезділігі
Сөйлеу әуезділігі
Өрнекті сөйлемдер
Себепті оралым
Мақсатты оралым
Ұқсатпалы оралым
Қайшы оралым
Шартты оралым -
Жалғасыңқы оралым
Серіппелі оралым
Айырықты оралым
Қорытпалы оралым
Өлеңді сөйлемдер:
Күн көріс ісі
Көңіл көтеріс ісі 
сөздің өнер болатын мәнісі
 
Өлең шығару
Өлең кестесі 
Айшық тақтасы
Шумақ 
Тармақ
Бунақ
Буын
Өлең айшықтары:
Жалғыз шумақты айшық
Екі шумақты айшық
Үш шумақты айшық
Төрт шумақты айшық 
Шумақ түрлері:
Екі тармақты шумақ
Төрт тармақты шумақ
Алты тармақты шумақ
Жеті тармақты шумақ
Сегіз тармақты шумақ
Он тармақты шумақ
Тармақ тұлғалары:
Жалғыз бунақты тармақ
Екі бунақты тармақ
Үш бунақты тармақ
Төрт бунақты тармақ
Бунақ буындары:
«Бір толарсақ» бунағы – 4
буынды
«Бір тобық» бунағы – 3 буынды
«Санда болар» бунағы – 4 буынды
«Жар-жар» – 2 буынды 
Өлең ағындары:
Бунақ орны
Таңдамалы орны
Талғамалы орны
Бас бунағы үш буынды өлең 
Бас бунағы төрт буынды өлең 
Бас бунағы бірыңғай емес 
өлең
Тармақ кезеңдері:
Ұлы кезек
Кіші кезек
Тармақ ұйқастығы:
Ұйқастық 
Ұзын тармақты, жеке 
шумақты 

348
Ұзын тармақты, тұтас 
шумақты
Қара сөз бен дарынды сөз 
жүйесі
Лебіз:
Көрнекі лебіз
Жалаң лебіз 
Сөз:
Көркем сөз – көңіл тілі
Жалаң сөз – зейін тілі 
Насыр – арабша қара сөз 
Назым – арабша дарынды сөз
Тіл:
Ана тілі
Адамның тілі 
Сөз дұрыстығы 
Қара сөз
Ұғым:
Ес ұғымы
Іс ұғымы
Қара сөздің түрлеріне қарай 
бірнеше тарапқа бөлінуі
:
Ғалам тарапына
Құдай тарапына ғақаид – ұғым 
жүйесі
Ғылым тарапына
Әлеумет тарапына
Үгіт-тәрбие тарапына
Сын тарапына 
Қара сөз түрлері:
Әуезе
Әліптеме
Байымдама
Әуезе
Мәлімдеме
Мазмұндау
Қорыту
Әуезе түрлері:
шежіре 
заман хат
өмірбаян
мінездеме 
тарих
тарихи әңгіме 
Әліптеме (суреттеу:)
Әліптеме тәртібі
Әліптеме жоспары
Әліптеме түрлері 
Әліптеме түрлері:
Пәнді әліптеме
Сәнді әліптеме
Жол әліптемесі яки жол хаты
Пәнді әліптеме:
Жалқылай әліптеме
Жалпылай әліптеме 
Байымдама (зейіндеме) 
Байымдама түрлері:
Пән (ғылым) 
Сын 
Шешен сөз
Көсем сөз 
Байымдаманың зор мүшесі:
Бастамасы
Ұсынбасы
Баяндамасы
Қорытпасы
Байымдама әдістері:
Жалқылау әдісі
Жалпылау әдісі 

349
Ойлау оңтайы:
Айырыңқы оңтай
Жиылыңқы оңтай
Талдама оңтай
Терме оңтай 
Сын
Тысқы сындар:
тілінің, лұғатының сыны
суретінің сыны
Ішкі сындар:
Шешен сөз 
Шешен сөздің тілі
Көрнекті тіл
Сәнді тіл
Мәнді тіл
Шешен сөздің бес мүшесі:
бастамасы 
ұсынбасы
мазмұндамасы
қыздырмасы
қорытпасы 
Шешен сөздің түрлері:
саясат шешен сөзі
билік шешен сөзі
қошемет шешен сөзі
білімір шешен сөзі
уағыз-дін ғұламалар сөзі 
Дарынды сөз:
Әуезе 
Толғау
Айтыс 
Әуезе – тысқарғы ғалам
жыры
Толғау – ішкергі ғаламның
күйі
Әуезе жайынан ескерту
Халық шығармасы, халық
әдебиеті
Ауыз шығарма
Жазба шығарма
Ауыз әдебиет, анайы әдебиет 
Жазу әдебиет яки сыпайы 
әдебиет 
Ауыз әдебиет:
Сауықтама
Сарындама
Сауықтама (сауық сөз) 
саласы
Ермектеме (ермек сөз)
Зауықтама (зауық сөз)
Ермектеме:
Ертегі
Ертегісімек
Өтірік өлең
Жұмбақ
Жаңылтпаш
Бас қатырғыш
Зауықтама:
Ертегі жыр 
Тарихи жыр 
Айтыс өлең
Үгіт өлең
Үміт өлең
Толғау
Терме (яки түрлі өлеңдер) 
Сарындама
(сарын сөз 
саласы):
Салт сөзі
Ғұрып сөзі
Қалып сөзі 

350
Салт сөзі:
Салттама
Ділмар сөз (афоризм)
Тақпақ
Мақал
Мәтел 
Ғұрып сөзі:
Ғұрыптама
Той бастар
Жар-жар
Неке қияр
Беташар
Жоқтау
Жарапазан
Бата
Қалып сөзі: 
Жын шақыру
Құрт шақыру
Дерт көшіру
Бесік жыры яки бала тербету
жазу әдебиет 
Жазба әдебиет дәуірі:
Діндар дәуір – діншіл
Ділмар дәуір – тілшең (Кітаби
тіл)
Әдеби тіл
Жазу әдебиет түр:і
Ертек (әңгіме)
Толғау
Айтыс-тартыс
Діндар дәуір:
Қисса
Хикаят
Насихат
Мінәжат
Мақтау
Даттау
Айтыс
Толғау
Терме
Толғау
Намыс яки соғыс толғауы
Марқайыс толғауы
Сындар дәуір:
Асыл сөздің сипаттары
Айтушы
Тындаушы
Әуезе 
яки
 әңгіме түрлері:
Ертегі жыр
Тарихи жыр
Әуезе жыр
Ұлы әңгіме (роман)
Ұзақ сөз
Аңыз өлең және әңгіме
Көңілді сөз
Мысал
Ұсақ әңгімелер
Толғау табына қарайтын
сөздер:
Сап толғау
Марқайыс
Налыс (мұңайыс)
Намыстаныс
Сұқтаныс
Ойламалдау
Сөгіс толғау
Ойламалдау
Сөгіс толғауы яки даттау
Күліс толғауы яки күлкілеу
Масқаралау 
Күлкілеу:
Мазақ

351
Мысқыл
Қулық 
Қулық:
Сықақ
Әзіл
Айтыс-тартыс табына 
қарайтын сөздер:
Айтыс сөз
Тартыс сөз 
Тартыс
Мерт яки әлектеніс тартыс 
(трагедия) 
Сергелдең яки азапты тартыс
(драма)
Арамтер яки әурешілік 
(комедия)
Әуезе түрлері:
Ертегі жыр
Ұлы әңгіме яки роман: 
Ұзақ әңгіме 
Ұсақ әңгіме
Әуезе жыры
Аңыз өлең
Көңілді сөз
Мысал
толғау түрлері
Айтыс-тартыс
иә 
ұстасу
Ұстасудың үш дәуірі:
Байланыс
Шиеленіс
Шешіліс
Ұстасу шығармалар
қайраткерлеріне қарай:
Әлектеніс
Азаптаныс
Әуреленіс

352
ғылыМи тҮсініКтер
Ахмет Байтұрсынұлының алты томдық шығармалары жинағының 
І-томына «Қырық мысал», «Маса» жинақтары, «Қазақтың бас ақыны» 
және «Әдебиет танытқыш» атты ғылыми зерттеулері енді.
Томды баспаға дайындау барысында қаламгердің 1989, 1991 жыл-
дары қайта басылым көрген жинақтарындағы мәтіндер 1922 жылғы 
түпнұсқа бойынша салыстырылып, өзгеріске түскен тұстары 2003 
жылғы бес томдықтың І-томында қалпына келтірілді. Бұл жолы сол 
томдықта кеткен кемшіліктер түзетіліп, қайта өңделді.
ҚырыҚ МысАл
Жинақ 1909, 1913, 1922 жылдары жарық көрді. Салыстыру жұмыс- 
тарында әр жылдағы түпнұсқа басшылыққа алынды. Мысалдың 15-
не ғылыми түсінік жасалды.
«замандастарыма». 
Оқырмандарға арнау түрінде жазылған бұл 
өлең «Қырық мысал» жинағына кіріспе іспеттес.
Түпнұсқадағы:
«әйтпесе арық шауып өндіре ме,
жүргенде қамыт басып, қажып-талып?!» 
–
деген тармақтардағы 
«
өндіре ме?
»
деген сөз 1991 жылғы жинақта 
«оңдыра ма
»
деп, ал
«жүргенде»
деген сөз 1989 жылғы жинақта 
«жүргенге»
деп өзгеріске түскен. Бұлар түпнұсқадағы қалпына 2003 
жылы келтірілді, біз осы жинақты негізге алдық.
«Аққу, шортан һәм шаян». 
Түпнұсқада екінші шумақтың соңғы 
тармағы 
–
«
Аслан
 жүк орнынан қозғалмады»
деген сөйлем. Осындағы 
бірінші сөз 1989 (47-б.), 1991 (23-б.) жылдардағы жинақтарда 
«асы
-
лы» 
деп берілген. 
«Аслан» 
– 
араб сөзі. Ол 
–
 
«
мүлдем»,
 
«тіпті», 
де-
ген мағынаны білдіреді. А.Байтұрсынұлы бұл сөз бірнеше жерде 
«ас-
лан» 
болып («Ала қойлар» мен «Емен мен қамыс», т.б. өлеңдерінде) 
қолданған. 1991 жылғы жинақ (28-б.) пен түпнұсқадағы 
«Жалғыз-ақ 
тең көремін 
Кафтың
тауын» 
деген тармақта кездесетін атау сөз 
1989 ж. басылымда (53-б.) 
«
Каптың»
деп өзгеріске түскен. Түпнұсқа 
2003 жылы қалпына келтірілді.
«Шымшық пен көгершін». 
Түпнұсқадағы 
«Жазмыштан 
озмыш
 
болмас»
деген тармақтағы 
«
озмыш
» сөзі 1989 ж. жинақ пен «Ақ жол-
да» 
«озмыш»
деп берілген, «болмас» сөзі 1989 ж. жинақта «
озбас
» деп 
өзгерген. Түпнұсқа 2003 жылы қалпына келтірілді.
«емен мен қамыс». 
Түпнұсқадағы 
«
Тұрсын деп
құйын, дауыл, 
дуға 
жақын» 
деген тармақтағы алғашқы екі сөз 1991 жылғы жинақта 
«Т
ұрсың сен
» деген тіркеспен ауыстырылған (28-б.), 
«
дуға
» 
деген сөз 

353
1989 ж. жинақта 
«
шуға
» 
деп берілген. Сондай-ақ, түпнұсқа мен 1991 
жылғы жинақта 
«Қашаннан 
айла
 етіп, әдіс алған» 
деген сөйлемдегі 
«
айла
» сөзі 1989 ж. басылымда (55-б.) 
«
хайла
» 
деп өзгертілген. Бұл 
өзгеріске ұшыраған сөздер түпнұсқамен 2003 жылы түзетілді, осы 
жинақ негізге алынды.
«Қасқыр мен тырна». 
Түпнұсқадағы 
«Көңілін жұмсатпасам» 
деген сөз тіркесі 1989-1991 ж.ж. жинақтарда «
Көңілін жұмсатпаса» 
деп өзгеріске түскен.Түпнұсқадағы «
Баласы атайының сен бір асыл» 
(56- б.) деген өлең жолы 1991 жылғы жинақта 
«Баласы аталының сен 
бір асыл
» (29-б.) деп берілген. 
«Мен саған олжа боларың бе едім?»

жүктеу/скачать 1,78 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: