46
Дауыстылар үшке бөлінеді: езу дауыстылар, ерін дауыстылар,
дифтонгоид дауыстылар. Езу дауыстылар: а фонемасы дауыстылардың
ішіндегі мейлінше ашық айтылатын түріне жатады. Жасалу орны жағынан,
бұл фонема тілдің кейін қарай жиырылуы арқылы дыбысталады. Сондықтан
жуан дауысты болады. Бұл дыбысты айтқанда еріннің сүйірленбей,
керісінше, тартылуы арқылы дыбысталатындықтан, оны езу дыбысы дейміз.
Езу дыбыстары: а, и, ә, ы, і, е. Ерін дыбыстары: о, ө, ұ, ү, у.
Түрік тілдерінің фонетикалық заңы бойынша жу-ар, су-ат, ки-ер, ки-ім
сияқты сөздер жұ+уар, сұ+уат, кі+йер, кі+йім түрінде ғана буынға бөліне
алады. Демек, у, и арқылы айтылатын фонемалардың әрқайсысы екі
элементті (қосарлы) фонема екендігі айқын байқалады. Тіл ғылымында бұл
секілді фонема «жалған дифтонг» деп аталады. Дифтонг құрамындағы екі
элементтің бірі буын жасай алатын, бірі буын жасай алмайтын дыбыс
болады. Қазақ тіліндегі бұл секілді қосынды дауысты тұйық дифтонгілер
тобына жатады: әр дифтонгінің алғашқы сыңары – дауысты (буын құрағыш),
кейінгісі – дауыссыз (буын құрай алмайтын) болады.
Дифтонгоид дауыстылар: у мен и. Бұл фонемалар келесідей мысалдарда
кездеседі: бу, буын, буу, қуат, киім, ту, қу, қуу, ине, би, билеу, Иса, т.б. Осы
сөздердің дәл айтылуын фонетикалық транскрипциямен келесідей жазуға
болады: бұу, бұуұн, бұуұу, құуат, кійім, тұу, іинэ, бій, бійлэу, Ыйса, т.б.
Қазақ тілінің у, и әріптері арқылы жазылатын дыбыстары –дифтонг
дыбыстар. Себебі, мұның әрқайсысы қос дыбыстан жасалып тұр [56,111].
Бару сөзінде у дифтонгісінде ұ фонемасы да, у фонемасы да бар; келу
сөзінде жіңішке у дифтонгісінде ү фонемасы да, у фонемасы да бар: дауысты
ұ, ү фонемалары дауыссыз фонемадан бұрын келіп тұр. Би деген сөзде и
дифтонгісінде і фонемасы да, й фонемасы да бар. Қазақ тілінің кей
сөздерінде и таңбасы ый орнына да жүреді, мысалы: Иса, тарихи дегенде и
дифтонгісінде ы фонемасы да, и фонемасы да бар: дауысты і, ы фонемалары
дауыссыз фонемадан бұрын келіп тұр. Сондықтан бару, келу, би, тарихи
сөздеріндегі у, и дыбыстарын тұйық дифтонг деп табуымыз керек.
1954 жылы жарияланған «Қазіргі қазақ тілі (лексика, фонетика,
грамматика)» атты кітап бойынша қазақ тіліндегі дауысты фонемалардың
жыйнақталған түрі келесі кестеде берілген [56].
Достарыңызбен бөлісу: